2017-ci ildə Azərbaycan MHŞT-ni tərk etməsinə baxmayaraq
MHŞT prinsiplərinə sadiq qaldığını bildirdi. Bu Azərbaycan Respublikası
Prezidentinin 5 aprel 2017-ci il tarixli Fərmanında[1]
əks etdirilir. Sənədin 1-ci bəndində belə bir qərar qeyd edilir:
“Azərbaycan
Respublikasında hasilat sənayesində şəffaflıq və hesabatlılıq standartlarının
tətbiqi aşağıda göstərilmiş beynəlxalq prinsiplər əsasında davam etdirilsin”
Fərmana əsasən Hasilat Sənayesində Şəffaflıq üzrə Komissiya yaradılmışdır və Hasilat Sənayesində illik hesabtların
hazırlanması və dərc edilməsi davam etdirilir. 2016-cı il üzrə Hesabat, demək
olar ki, MHŞT Standartının tələblərinə uyğun hazırlanmışdır[2].
2016-cı il MHŞT Standartında tələblərlə yanaşı tövsiyələr
də əks etdirilir. Bunlardan biri benefisiar sahibliyin açıqlanmasına aiddir. Benefisiar sahiblik nə deməkdir?
Azərbaycan
Qanunvericiliyində bu gün bu məvhumun açılışı verilmir. Bununla belə, “Cinayət yolu ilə əldə edilmiş pul vəsaitlərinin və ya digər
əmlakın leqallaşdırılmasına və terrorçuluğun maliyyələşdirilməsinə qarşı
mübarizə haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununun[3] “Əsas anlayışlar” Maddəsində
Benefisiar Mülkiyyətçi anlayışı verilir:
1.0.12. benefisiar mülkiyyətçi - pul vəsaitləri
və ya digər əmlakla əlaqədar əməliyyatlardan son nəticədə iqtisadi və ya hər hansı
digər fayda əldə edən fiziki və ya hüquqi şəxs, o cümlədən xeyrinə əqdlərin həyata
keçirildiyi hüquqi şəxsin əsl sahibi və ya müştəriyə nəzarəti həyata keçirən və
(və ya) adından maliyyə əməliyyatlarının və ya digər əqdlərin həyata
keçirildiyi fiziki şəxs və ya hüquqi şəxsə nəzarəti həyata keçirən fiziki şəxsdir;
Bu anlayış Qanuna 2017-ci il mayın 13-də daxil edilib.
Qanunun öncəki mətnində benefisiar mülkiyyətçi anlayışı yox, sadəcə benefisiar
anlayışı verilmişdir və bir qədər başqa şəkildə[4].
Qanuna bu dəyişiklik edildikdən sonra bir sıra digər qanunlarda benefisiar
anlayışı benefisiar mülkiyyətçi anlayışı ilə əvəz edildi.
Hazırda benefisiar mülkiyyətçi anlayışından bir sıra qanunlarda
istifadə edilir. Məsələn:
§
“Banklar haqqında” (qanuna müvafiq dəyişiklik
31.05.2018 tarixində edilib);
§
“Qiymətli
kağızlar bazarı haqqında” (qanuna müvafiq dəyişiklik 31.05.2018 tarixində
edilib);
§
“İnvestisiya fondları haqqında” (qanuna müvafiq
dəyişiklik 31.05.2018 tarixində edilib);
§
“Poçt haqqında” (qanuna müvafiq dəyişiklik
31.05.2018 tarixində edilib);
§
“Sığorta fəaliyyəti haqqında” (qanuna müvafiq dəyişiklik
31.05.2018 tarixində edilib);
§
“İnzibati Xətalar Məcəlləsi (qanuna müvafiq dəyişiklik 13.06.2017
tarixində edilib)”.
Benefisiar mülkiyyətçi anlayışı
yalnız qanunlara deyil, digər normativ aktlara da daxil edilib. Məsələn, “Azərbaycan
Respublikasında notariat hərəkətlərinin aparılması qaydaları haqqında TƏLİMAT”da[5]
benefisiar anlayışı benefisiar mülkiyyətçi anlayışı
ilə 11.10.2017 tarixdə əvəz edilib.
Beləliklə,
bizim araşdırmalarımıza əsasən, benefisiar mülkiyyətçi anlayışı ilk dəfə “Cinayət
yolu ilə əldə edilmiş pul vəsaitlərinin və ya digər əmlakın leqallaşdırılmasına
və terrorçuluğun maliyyələşdirilməsinə qarşı mübarizə haqqında” qanunda
istifadə edilib (13.05.2017 tarixindən).
Benefisiar sahiblik məvhumunun yaranması 2016-cı ilin ikinci yarısına təsadüf edir.
Bəllidir ki, Mədən Hasilatında Şəffaflıq Təşəbbüsü (MHŞT) üzrə 2016-cı ildə
yeni Standart[6]
qəbul edilmişdi. Standartın 2.5 bəndi belə adlanır: Beneficial ownership. Standart Azərbaycan dilinə tərcümə edilərkən Beneficial ownership Benefisiar sahiblik kimi tərcümə edilmişdir.
Beləliklə, Benefisiar sahiblik məvhumu Benefisiar
mülkiyyətçi məvhumundan bir il öncə Mədən Hasilatında Şəffaflıq Təşəbbüsü (MHŞT) üzrə
2016-cı ildə qəbul edilən Standartın tərcüməsi zamanı istifadə edilmişdir. Standartda benefisiar sahiblik anlayışı (2.5.f.i bəndində)
belə verilir[7]:
Şirkətə münasibətdə benefisiar sahib birbaşa və ya
dolayısı ilə korporativ təşkilata sahib olan və ya həmin korporativ təşkilata nəzarət
edən fiziki şəxs(lər)dir.
Bu anlayış Benefisiar
mülkiyyətçi anlayışı
ilə müqaisədə daha sadə və yalnız korporasiya sahiblərinə aiddir. Nəzərə alaraq
ki, Benefisiar mülkiyyətçi anlayışı artıq bir çox
qanunvericilik aktlarında tətbiq edilməkdədir (yuxarıda bir sıra qanunlar
sadalanıb), gələcəkdə Hasilat Sənayesində Şəffaflıq məsələlərinə dair
sənədlərdə də bu məvhumdan istifadə
edilməsi məqsədə uyğun görünür. Əks halda bir çox qanunvericilik aktlarına
(qanunlar, qərarlar və s.) yenidən dəyişiklik etmək lazım olacaq. Qanunşünaslar
yəgin ki, bu iki məvhumdan hansından istifadənin məqsədə uyğun olması barədə
qərara gəlməlidirlər.
İlk dəfə benefisiar mülkiyyətçilərin (bundan sonra sadəcə
benefisiar) açıqlanması tövsiyələri Mədən
Hasilatında Şəffaflıq Təşəbbüsü (MHŞT) üzrə 2013-cü il Standartında
verilmişdir. MHŞT üzrə 2016-cı ildə yeni Standart qəbul edilmişdi və bu sənədin
2.5 bəndi Beneficial ownership məsələlərinə həsr edilir. Standartın 2.5.a bəndində benefisiar mülkiyyətçilər üzrə
xüsusi reyestrin yaradılması tövsiyə edilir:
“Tətbiq edən ölkələrə mineral ehtiyatlar sahələri üzrə
tenderdə iştirak edən, fəaliyyət göstərən və ya sərmayə qoyan korporativ təşkilat(lar)ın,
o cümlədən onların benefisiar sahib(lər)inin və sahiblik səviyyəsinin ictimaiyyət
üçün açıq reyestrini (benefisiarların adları, sahiblik səviyyəsi, sahibliyin və
ya nəzarətin necə aparıldığı barədə məlumatlar daxil olmaqla) aparmaq tövsiyə
edilir”.
Gördüyümüz kimi, benefisiarlar reyestrinin açıq olması
vacibdir.
Hasilat Sənayesində Şəffaflıq standartında (2.5.b bəndi) beneficiar sahibkarlığın
aşkarlanması barədə bəzi tələblər
mövcuddur:
i. benefisiar sahibliyin açıqlanması üzrə dövlət siyasəti
və ÇQ-nin müzakirələri MHŞT Hesabatında sənədləşdirilməlidir. Sənədləşdirmə
benefisiar sahiblik məlumatlarının açıqlanmasına dair müvafiq hüquqi müddəaların
xüsusatlarını, mövcud açıqlama təcrübəsini, nəzərdə tutulmuş və ya həyata
keçirilən islahatları əhatə etməlidir.
ii. Çoxtərəfli qrup 2017-ci il 1 yanvar tarixinədək
aşağıdakı (c)-(f) bəndlərinə uyğun olaraq benefisiar sahiblik məlumatlarının
açıqlanmasına dair Yol Xəritəsini dərc etməlidir. Çoxtərəfli qrup Yol Xəritəsində
bütün vacib tədbirləri və son tarixləri müəyyən edərək ÇQ-nin illik fəaliyyət
hesabatının tərkib hissəsi kimi həmin yol xəritəsinin icrasını qiymətləndirməlidir.
Qeyd edək ki, Azərbaycan 2017-ci ilin apelinə qədər (yəni
MHŞT üzvü olarkən) MHŞT Standartının yuxarıdakı “i” bəndinə riayət edirdi. Eyni
ilə, Azərbaycan MHŞT iştirakçısı olan dövrdə, benefisiar sahibliyin
açıqlanmasına dair Yol Xəritəsini Çoxtərəfli qrupda hazırlayaraq 2016-cı ilin
dekabrında dərc etmişdir[8].
2016-cı il MHŞT Standartında benefisiarların
açıqlanmasının tətbiqi
vaxtına dair qeydlər də var (2.5.c). Belə ki, 1
yanvar 2020-ci il tarixdən etibarən MHŞT hesabatına daxil edilməsi məqsədilə tətbiq
edən ölkələrdən benefisiar sahiblik məlumatları üzrə sorğu göndərmək, şirkətlərdən
isə bu məlumatların açıqlanması tələb olunur. Bu tələb mineral ehtiyatlar sahələri
üzrə tenderdə iştirak edən, fəaliyyət göstərən və ya sərmayə yatıran korporativ
təşkilat(lar)a şamil olunur və benefisiar sahiblərinin adları, sahiblik səviyyəsi,
sahibliyin və ya nəzarətin necə aparıldığı barədə məlumatları əks etdirməlidir.
Benefisiar sahiblik barədə məlumatlarda hər hansı boşluq və ya çatışmazlıqlar,
benefisiar sahibliklə bağlı məlumatların hamısını və ya bir hissəsini təqdim
etməyən müəssisələrin adları göstərilməklə MHŞT Hesabatında açıqlanmalıdır. Əgər
hər hansı ölkə bu tələbin 1 yanvar 2020-ci il tarixinədək icrasında
öz konstitusiyasından irəli gələn maneə və ya ciddi praktiki maneələrlə
rastlaşarsa, həmin ölkə MHŞT Standartının 8.1 tələbinə əsasən uyğunlaşdırılmış
tətbiq üçün müraciət edə bilər.
Bəs Azərbaycan Hökumətinin benefisiarların
açıqlanması məsələsinə münasibəti necədir? Müsbət və ya ən azı diqqətlə yanaşmasından
aşağıdakı faktlar xəbər verir:
- 2016-cı ildə Benefisiar Sahibliyin açıqlanmasına dair Çoxtərəfli Qrup tərəfindən Yol Xəritəsi təsdiqlənmişdir (bu Yol Xəritəsi barədə bəzi məlumatlar daha sonra təqdim edilir);
- Hazırda Hökumət Komissiyası həmin Xəritənin tətbiqinə dair Asiya İnkişaf Bankı tərəfindən maliyyələşdirilən layihəni dəstəkləyir;
- 2017-ci ilin noyabrında Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Qeyri-Hökumət Təşkilatlarına Dövlət Dəstəyi Şurası tərəfindən elan edildiyi qrant müsabiqəsi mövzularına “HSŞ və benefisiar sahiblik: digər ölkələrin təcrübəsinin təhlili və bu təcrübədən Azərbaycanda istifadəyə dair təkliflərin hazırlanması” mövzusu da daxil edilmişdir[9]. Bu məqalə məhz həmin müsabiqədə qalib gəlmiş İqtisadi və Sosial Təşəbbüslərdə Tərəfdaşlıq ictimai birliyinin layihəsi çərçivəsində hazırlanıb (müəllif həmin layihənin icrasında ekspert qismində iştirak etmişdir).
Beləliklə,
Azərbaycan Hökumətinin benefisiarların açıqlanması məsələsinə maraq göstərməsini
qeyd edə bilərik.
Benefisiarların açıqlanmasına dair 2016-cı ilin dekabrında
aşkarlanan Azərbaycan Yol Xəritəsi (YX) bu bölmələrdən ibarətdir[10]:
§
Giriş;
§
Əhatə dairəsi;
§
Məqsəd;
§
Benefisiar Sahibliyin Anlayışı;
§
Yol Xəritəsinin Strukturu;
§
Başlıca Tədbirlər;
§
Monitorinq;
§
Büdcə;
§
Məzmun (Tədbirlər)
Yol Xəritəsinin
Giriş bölməsində qeyd edilir ki, bu sənəd: “... Mədən Sənayesində Şəffaflıq Təşəbbüsünün
(bundan sonra "MSŞT") tövsiyələrinə uyğun hazırlanmışdır”.
Sənəddə bu
da qeyd edilir: “Benefisiar sahibliyin açıqlanması çərçivəsinin əsas
məqsədi mədən sənayesində daha çox şəffaflığa nail olmaq və məsuliyyətsiz
hüquqi şəxslər tərəfindən
korrupsiya və vergidən yayınma hallarının qarşısının alınmasıdır.”
Yol Xəritəsinin Tədbirlər bölməsi 11 istiqaməti əhatə edir:
- Benefisiar sahibliyin (BS) və milli islahat
prioritetləri ilə əlaqə;
- BS üzrə tələb olunan hüquqi islahatlar;
- BS-nin açıqlanması üçün institusional çərçivə;
- Benefisiar sahibliyin anlayışı;
- Siyasi Xadimlərin hesabat öhdəlikləri;
- Toplanmali və açıqlanmalı olan məlumatın detallı
olma səviyyəsi;
- Məlumatarın toplanması və açıqlığı;
- Təqdim olunan məlumatın dəqiqliyinin təmin olunması;
- Təqdim olunan məlumatların yenilənməsi;
- Biliklərin Artırılması;
- Monitorinq.
İkinci istiqamət üzrə YX-də
aşağıdakı tədbirlərin həyata keçirilməsi nəzərdə tutulur:
§ Qanunvericiliyə
aşağıdakı dəyişiklikləri etmək məqsədilə Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisi
və Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Administrasiyası ilə müzakirlər
aparmaq;
§ benefisiar
sahiblik anlayışı və benefisiar sahibliyin açıqlanması prosesinin təsbit
olunması üçün Azərbaycan Respublikasının "Yerin təki haqqında"
Qanununa müvafiq dəyişikliklərin edilməsi;
§ BS-nin
açıqlanması mexanizminin Azərbaycan Respublikası Vergilər Nazirliyi tərəfindən
aparılan kommersiya hüquqi şəxslərinin mövcud reyestrinə inteqrasiya edilmə məqsədilə
Azərbaycan Respublikasının "Hüquqi şəxslərin dövlət qeydiyyatı və dövlət
reyestri haqqında" Qanununa müvafiq dəyişikliklərin edilməsi;
§
Yuxarıda qeyd olunan dəyişikliklərin
layihələrinin hazırlanması.
YX-nə əsasən
qanunvericiliyə dəyişikliklər layihələrinin hazırlanması 2018-ci il iyunun sonuna qədər tamamlanmalı idi. Bu
işin görülməsi kənar hüquqi məsləhətçi tərəfindən nəzərdə tutulurdu. Və bu fəaliyyəti Asiya
İnkişaf Bankının dəstəyi ilə BDO şirkəti[11]
həyata keçirir. Gecikmə isə Azərbaycanın MHŞT-ni tərk etməsi ilə əlaqədardır.
Yuxarıda qeyd edilən Azərbaycan Respublikasının “Yerin təki
haqqında” Qanununun[12]
2-ci maddəsi “Yerin təkindən istifadənin prinsipləri” adlanır. Bu
maddədə belə bir prinsip var:
§
yerin təkindən istifadənin
aşkarlıq şəraitində həyata keçirilməsi;
Lakin bu
aşkarlığın açılışı verilmir.
Həmin Qanunun 8-ci maddəsi “Yer təkinin istifadəçiləri”, 9-cu maddəsi isə “Yer təki istifadəçilərinin hüquqları və vəzifələri” adlanır.
Bu maddələrdə benifisiarların açıqlanmasına dair hər hansı tələb mövcud
deyil.
Azərbaycan Respublikasının «Kommersiya sirri haqqında»
Qanununun[13] 4-cü maddəsi “Kommersiya sirri hesab edilən məlumatlar” adlanır.
Bu maddədə aşağıdakılar qeyd edilir:
4.1. Aşağıdakılar istisna edilməklə, hüquqi və fiziki şəxslərin
bu Qanunun tələblərinə uyğun olan məlumatları kommersiya sirri hesab edilir:
4.1.1. dövlət sirrini təşkil edən məlumatlar;
4.1.2. təsis sənədlərində əksini tapan məlumatlar
(kommersiya hüquqi şəxslərin təsisçiləri (iştirakçıları) və onların nizamnamə
kapitalındakı payları barədə məlumatlar istisna olmaqla);
Beləliklə, bu
Qanun Benefisiar Sahibliyə dair məlumatları kommersiya sirri hesab etmir.
Azərbaycan Respublikasının «Hüquqi şəxslərin dövlət
qeydiyyatı və dövlət reyestri haqqında» Qanununun[14]
18-ci maddəsi “Dövlət reyestrinin
aşkarlığı” adlanır. Bu maddədə qeyd edilir ki:
18.1. Kommersiya hüquqi şəxslərin təsisçiləri
(iştirakçıları) və onların nizamnamə kapitalındakı payları barədə məlumatlar
istisna olmaqla, hər bir şəxs dövlət reyestrindəki yazılarla tanış olmaq,
dövlət reyestrindən çıxarışı və qeydiyyat üçün təqdim olunmuş sənədlərin surətlərini
tələb etmək hüququna malikdir. Azərbaycan Respublikasının müvafiq icra hakimiyyəti
orqanı istənilən maraqlı şəxsin tələbi ilə hüquqi şəxsin dövlət qeydiyyatına
alınması və ya alınmaması barədə məlumat verməlidir.
18.2. Hüquqi şəxslərin, xarici hüquqi şəxslərin
nümayəndəlik və filiallarının dövlət qeydiyyatına alınması və dövlət reyestrinə
daxil edilməsinə dair, habelə hüquqi şəxslərin təşkili və fəaliyyəti ilə əlaqədar
dərc edilməsi qanunvericiliklə nəzərdə tutulmuş digər məlumatlar (kommersiya
hüquqi şəxslərin təsisçiləri (iştirakçıları) və onların nizamnamə kapitalındakı
payları barədə məlumatlar istisna olmaqla) ümumi tanışlıq üçün rəsmi dövlət
qəzetində dərc edilir.[83]
Beləliklə, məhz bu qanun benefisiarların rəsmi açıqlanmasının qarşısını
alır.
Beynəlxalq təcrübə göstərir ki, benefisiarları açıqlanmayan korporasiyaların arxasında nominal firmalar və direktorlar durur. Bu da korrupsiya, vergidənqaçma və terrorizmin gizli maliyyələşdirilməsi üçün geniş imkanlar yaradır. Əksinə, benefisiarların açıqlanması:
- Açıqlama korrupsiya və vergidənqaçma risklərini azaldır.
Benefisiar yüksək vəzifəli məmurdursa, onun şirkətinin müxtəlif dövlət
satın-almaları tenderlərində haqqsız uğur qazanması şansı yüksək ola bilər. Bu
isə dövlət büdcəsinin müəyyən itkilərə məruz qalması və ümumiyyətlə rəqabət
mühitinin korlaması deməkdir. Məhz bu səbəblərdən Azərbaycan qanunvericiliyi məmurların
sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşqul olmalarını qadağan edir. Benefisiarın məmur
olub-olmamasından asılı olmayaraq, onun gizli qalması vergidən qaçma imkanları
yaradır;
- Əhəmiyyətli siyasi vəzifələri icra edən şəxsləri maraqlar
münaqişəsi hallarından qaçırır. Bu yalnız o zaman mümkün ola bilər ki,
qanunvericilik aydın şəkildə benefisiar sahibliyin açıqlanmasını təmin edir;
- Benefisiarlarını açıqlayan şirkətlər üçün kənar maliyyəyə əlçatanılıq
asanlaşır, çünki, qiymətli kağızlar bazarlarına qapılar açılır və öz səhim və
istiqrazlarını satmaq imkanları yaranır;
- Benefisiarlarını açıqlayan şirkətlərə investorların inamı
artır. Hansı potensial investor sahibi bilinməyən, və ya qeyri rəsmi bəlli olan
şirkətin qiymətli kaçızını alar?;
- Benefisiarlarını açıqlayan şirkətlərə ictimai etimad
artır;
- Benefisiarların açıqlanması terrorizmin maliyyələşdirilməsi
risklərini azaldır.
Bu gün Azərbaycanda hasilat sənayesində şəffaflığı tənzimlənməyən
və qapalı qalan bir şey varmı? Təəssüf ki, hələ var:
§ Hansı normativ sənədin (Qanun, Fərman və s) əsasında
xarici şirkətlər seçilir və onlarla kontraktlar imzalanır? Kontraktlar
imzalandıqdan sonra Milli Məclisdə təsdiqlənərək Qanun qüvvəsini alır. Lakin
buna aparan yol hər hansı qanunvericilik aktı ilə tənzimlənmir. Uzun illər ərzində
formalaşmış praktika mövcuddur, lakin bunun kifayət olması suallar doğurur. Axı
bu sahə adi sahibkarlıq fəaliyyəti sahəsi deyil, dövlətə məxsus təbii
ehtiyatların kəşfiyyatı və hasilatı ilə əlaqəlidir. Bu sahədə lisenziya hüququ ən
ciddi səviyyədə qanunvericiliklə tənzimlənməlidir. Çox güman ki, belə bir
qanunvericilik aktı var, amma nədənsə açıqlanmır;
§ Neft və qaz ehtiyyatlarına dair audit nəticələri. Belə
audit xarici şirkət tərəfindən SOCARın sifarişi ilə aparılıb, lakin nəticələri
açıqlanmır. Bu gün Azərbaycan vətəndaşı/eksperti/jurnalisti/investoru, o cümlədən
xaricilər, etibarlı məlumat mənbəyi kimi BP şirkətinin Statistik məlumatlar
bazasına müraciət etməli olur;
§ Hasilat sənayesində fəaliyyət göstərən bir sıra şirkətlərin
(təbii ki, bu transmilli şirkətlər deyil. Onların benefisiarları bəllidir)
benefisiarları. Bəzi hallarda neft və qaz kontraktları imzalamış şirlətlərin
veb-səhifələri belə yoxdur.
Bütün bu halların aradan qaldırılması son dərəcədə
vacibdir.
MHŞT-də 51 ölkə iştirak edir. Bunların 50-sində Benefisiar
Sahibliyin açıqlanmasına dair həmin ölkələrdəki Çoxtərəfli Qruplar tərəfindən
Yol Xəritələri (YX) təsdiqlənmişdir[15].
Bütün YX-lərlə MHŞT veb-səhifəsindən tanış olmaq mümkündür[16].
YX-lər MHŞT-nin müvafiq tövsiyələri əsasında hazırlanıb və buna görə
oxşardırlar. YX-lərdəki əsas tədbir qanunvericiliyə dəyişiklik edərək
benefisiarların açıqlanmasını təmin etməkdir.
MHŞT
iştirakçısı olan ölkələrindən bəziləri benefisiarların açıqlanmasında böyük
uğurlar qazanmışlar. Bunlardan bəziləri barədə məlumat vermək istərdik.
Qırğızıstan benefisiarların açıqlanması sahəsindəki səylərinə görə 2017-ci
ildə, 23-24 Oktyabrda, Cakartada
keçirilən “Mülkiyyətçilər açıqlansın” confransda MHŞT Sədrinin (Frederik
Reynfeld) xüsusi mükafatını ala bilmişdi[17].
Həmin konfransda 50-dən çox ölkənin hökumət nümayəndələri iştirak etmişdi.
İlk dəfə benefisiarların açıqlanması cəhdi 2014-cü il üzrə
MHŞT hazırlanarkən edilmişdir.
Ölkənin «Yerin təki haqqında» Qanuna edilən dəyişikliklərlə
hasilat sənayesində fəaliyyət göstərmək istəyən şirkətlər benefisiarlarını
açıqlamalıdır. Qanunvericilik eyni zamanda yalan məlumatlara görə ciddi cərimələr
nəzərdə tutur. Hazırda hökumət xüsusi reyestrin yaradılması üzərində işləyir.
YX-nin
hazırlanmasında Qırğızstan Hökumətinə Avropa Yenidənqurma və İnkişaf Bankı
yardım edib. Birləşmiş Krallığın yardımı ilə isə Bişkekdə benefisiarların
açıqlanması mövzusunda 3 təlim proqramı icra edilib: 1) ölkə MHŞT Şurası üzvləri;
2) Vətəndaş Cəmiyyəti təmsilçiləri və 3) jurnalistlər üçün. Bundan başqa,
benefisiarların açıqlanmasına dair məlumatlandırma üzrə Kommunikasiya
Strategiyası tərtib edilib[18].
Bundan başqa, biznes dairələrinin xahişi ilə hüquq şirkəti Kalikova &
Associates benefisiarların açıqlanmasına dair risk analizi keçirmiş. Nəticələr
təqdim edilərək maraqlı tərəflər bildirmişlər ki, benefisiarların açıqlanması
heç bir həll edilə bilməyən risklərlə üzləşməyəcək.
Qazaxstan da «Yerin təki haqqında» məcəlləyə dəyişikliklər edərək
neft, qaz və dağ-mədən şirkətləri tərəfindən benefisiarların açıqlanmasını məcburi
edib[19].
Yəni hər hansı şirkət lisenziya üçün müraciət etdikdə mütləq benefisiarlarını
açıqlamalıdır və benefisiarlar arasında hər hansı dəyişiklik olarsa bu barədə məlumatı
təqdim etməlidir. Qanunun pilot tətbiqinə ölkə öz 2016-cı il üzrə hesabatında
başlamışdır.
Ukraina. Bu ölkə hüquqi şəxslərin benefisiar sahibliyi üzrə dünyada
ilk Registr və məmurların aktivləri üzrə xüsusi reyestr yaradıb[20].
Hökumət 2014-cü ildən bütün şirkətləri əhatə edən bu işlərə başlayıb. Artıq
şirkətlərin 70 %-i əhatə edilib (hasilat sənayesi daxil). Bütün məlumatlar açıq
və əlçatandır. Registr Ədliyyə Nazirliyi tərəfindən aparılır. Benefisiarların
açıqlanması sahəsindəki səylərinə görə 2017-ci ildə, 23-24
Oktyabrda, Cakartada keçirilən “Mülkiyyətçilər
açıqlansın” confransda Ukraina Hökuməti “Şərəfli Qeydə” layiq görülmüşdür.
Monqolustan. Benefisiarların
açıqlanması cəhdi ilk dəfə 2013-cü il üzrə MHŞT Hesabatı hazırlanarkən
edilmişdir[21]. Çoxtərəfli Qrup 250 şirkətə
təklif etmişdir ki, onlar könüllü olaraq 5%-dən artıq paya malik
benefisiarlarını açıqlasınlar. 215 şirkət bunu etmişdir. Sonrakı illər üzrə
Hesabatlarda daha az sayda şirkət benefisiarlarını könüllü olaraq açıqlamışlar.
Məsələn, 2016-cı il üzrə Hesabatda 213 şirkətdən yalnız 47-si benefisiarlarını
açıqlamışlar. YX-nə əsasən 2018-ci il üzrə Hesabatda (2019-cu ildə açıqlanacaq)
bütün şirkətlərin benefisiarları açıqlanmalıdır. Benefisiarların açıqlanması məsələsi
Korrupsiya ilə Mübarizə üzrə 2017-2023 illər üçün Milli Proqrama və
2014-2025-ci illər üzrə Mineral Resurslar Sahəsində Dövlət Siyasəti sənədinə
daxil edilmişdir[22].
Albaniya. 2016-cı ildə Limada
keçirilən MHŞT Qlobal Konfransında Albaniya Enerji Naziri bəyan etmişdir ki,
Albaniya Hökuməti benefisiarların açıqlanmasının tərəfdarıdır. 2017-ci ildə
Albaniya MHŞT Katibliyi MHŞT Qanunu layihəsini hazırlamış və burada
benefisiarların açıqlanması tələb edilir. Qanunun qəbulu gözlənilir. 2015-ci il
üzrə MHŞT Hesabatı hazırlanarkən 134 şirkətə benefisiarlarını açıqlamaq təklif
edilmişdir. Bunlardan yalnız 31-i müvafiq məlumatları təqdim edib. 2016-cı ildə
Albaniya MHŞT Katibliyi vətəndaşlar arasında sorğu keçirərək onlar iki sual
vermişdi: 1) Şirkətlərin əsl sahibləri Sizə bəllidirmi? 2) Hesab edirsinizmi
ki, şirkətlər sahiblərini gizlədirlər? Sorğuların nəticələri göstərmiş ki, vətəndaşlar
şirkətlərin arxasında siyasətçilərin olduğunu təxmin edirdilər[23].
Birləşmiş
Krallıq. Benefisiarların
açıqlanmasını təmin etmək məqsədi ilə 2015-ci
ildə qanunvericiliyə dəyişikliklər edilmiş və bunların nəticəsində benefisiar
sahiblik (böyük nəzarətə malik şəxslər) üzrə dünyada ən nəhəng reyestr yaradıb[24].
Bu reyestrin maraqlı adı var: “Nəhəng nəzarət imkanları olan insanlar”. Bütün
sektorlardan olan 4 milyona yaxın Birləşmiş Krallıqda qeydiyyatdan keçmiş şirkətləri
əhatə edən, bu reyestr açıqdır və əlçatandır. Bu reyestr Birləşmiş Krallığın
“Kiçik bizneslər, sahibkarlıq və məşğulluq haqqında” Qanuna əsasən 2016-cı ilin
iyun ayında yaradılıb. Bu günə 2 milyard insan reyestrə daxil olub. Reyestr
“Şirkətlər Evi”[25] registrin bir hissəsi
kimi yaradılıb. Məlumatların açıqlanması Vətəndaş Cəmiyyəti qurumlarına imkan
vermişdir ki, öz qiymətləndirmələrini aparsınlar və hökumət səhvləri tapılarsa
onlar düzəldilsin və beləliklə məlumat bazasının etibarlığı yüksəldilsin. Benefisiarların
açıqlanması sahəsindəki səylərinə görə 2017-ci ildə, 23-24
Oktyabrda, Cakartada keçirilən “Mülkiyyətçilər
açıqlansın” confransda Birləşmiş Krallıq Hökuməti “Şərəfli Qeydə” layiq
görülmüşdür.
Təkrarən
qeyd edək ki, bütün MHŞT iştirakçısı olan ölkələrdə benefisiarların
açıqlanmasına dair Yol Xəritələri təsdiq edilib və 2020-ci il yanvarın 1-dən
bütün benefisiarlar aşkarlanması planlaşdırılır. Bütün bu ölkələrdə YX-lərin
hazırlanması və ümumiyyətlə, şirkət benefisiarlarının açıqlanmasında vətəndaş cəmiyyəti
fəal iştirak edib və etməkdədir.
Onu da qeyd edək ki, benefisiarların açıqlanması problemi
tək MHŞT marağında yox, daha qlobal xarakter daşıyır. Səbəbləri də həmin
yuxarıda qeyd edilənlərdir.
Avropa Birliyinin Çirkli Pulların Yuyulması ilə mübarizə
Direktivinin 30 maddəsi (Article 30 of the 4th EU Anti-Money Laundering
Directive (4AMLD) tələb edir ki, AB ölkələrinin qanunvericiliyində şirkətlərin
və ümumiyyətlə hüquqi şəxslərin benefisiarları barədə məlumatlara dair müddəalar
olsun və 16 Noyabr 2016-cı il tarixinə dəqiq məlumatlar onların xüsusi reyestrlərdə
əks etdirilsin. AB-nin növbəti Direktivi 5AMLD (14 May 2018-də qəbul edilib və
9 iyul 2018-də qüvvəyə minib) mərkəzləşdirilmiş reyestr barədə qeydləri əks
etdirir[26].
Qlobal benefisiarlar haqqında Reestrdə[27] 5,078,866 şirkət barədə açıq və pulsuz
məlumatlar təqdim edilir (bura daxildir: UK PSC
Register, Denmark Central Business Register (CVR), Slovakia Public Sector
Partners Register, Ukraine Unified States Register (EDR) and EITI pilot data məlumatları).
Qeyd
edək ki, benefisiarların reyestrlərinə (registrlərinə) bu və ya benefisiarın
daxil edilməsi meyarı kimi onun həmin şirkətdə neçə faiz paya malik olmasıdır.
Bu günə bu faiz müxtəlif ölkələrdə fərqlidir: 5-25% arasında müşahidə edilir. Fikrimizcə,
meyyarın 10%-dan yuxarı olması əsl sahiblərin daha asan gizlənməsi risklərini
artırır.
Beləliklə dünya ölkələri benefisiarların açıqlanması istiqamətində sürətlə irəliləyir. Azərbaycandan bu prosesdən kənarda qala bilərmi? Qala bilməlidirmi? Fikrimizcə qala bilməz və ölkəmiz də civil ölkələrlə bir addımlamalıdır. Bunun üçün nələri vacib hesab edirik:
- Azərbaycan
Respublikasının «Hüquqi şəxslərin dövlət qeydiyyatı və dövlət reyestri haqqında» Qanununa dəyişiklik edilərək Kommersiya
hüquqi şəxslərin təsisçiləri (iştirakçıları) və onların nizamnamə kapitalındakı
payları barədə məlumatların açıqlığı təmin edilməlidir. Belə bir dəyişiklik
edilərsə, benefisiarların açıqlanması fəaliyyət növündən asılı olmayaraq bütün şirkətlərə aid olacaq. Yox,
əgər bu hələlik mümkün olmazsa və yalnız hasilat sənayesində işləyən şirkətlərə
dair benefisiarların açıqlanması qərarı qəbul edilərsə, bu halda «Yerin təki
haqqında» Qanuna dəyişiklikləri etməklə məhdudlaşmaq olar;
- Hasilat sənayesində bu və ya digər şirkətlə danışıqlar
aparılarkən həmin şirkətin benefisiarlarının açıq olmasına diqqət yetirilməlidir.
Benefisiarları açıq olmayan şirkətlərlə müqavilələrin imzalanmasına yol verilməməlidir;
- Nəzərə alaraq ki, Benefisiar
mülkiyyətçi anlayışı artıq bir çox qanunvericilik aktlarında tətbiq edilməkdədir,
gələcəkdə Hasilat Sənayesində Şəffaflıq məsələlərinə dair sənədlərdə də bu mə
məvhumdan istifadə edilməsi məqsədə uyğun görünür.
- Benefisiarların açıqlanması vacibliyi mediada təbliğ edilməlidir;
- Vətəndaş cəmiyyəti təmsilçiləri tərəfindən Hasilat Sənayesində
fəaliyyət göstərən bütün şirkətlərə öz benefisiarlarının açıqlanması çağırışı
ilə müraciət etməlidir. Çağırış eşidilərsə, çox yaxşı. Edilməzsə, bu da növbəti
addımlara səbəb olacaq;
- SOCAR tərəfindən imzalanmış bütün kontraktlar
üzrə tərəfmüqabil olan şirkətlərin benefisiarlarınən 2020-ci ildən açıqlanması
istiqamətində müvafiq işlər görülməlidir;
- 2020-ci ilə qədər adlarını könüllü açıqlayan Azərbaycan
şirkətlərinin benefisiarlarına amnistiya elan edilməsi məsələsi nəzərdən
keçirilməlidir.
Bütün bunlar, fikrimizcə mühüm addımlar ola
bilər. Azərbaycanın gələcək dayanıqlı iqtisadi artımı qeyri-neft sektorunun
inkişafı ilə yanaşı yaxşı idarəetmə prinsiplərinin (Şəffaflıq, Hesabatlılıq,
Qanunun aliliyi, İştirakçılıq) tətbiqindən də asılıdır. Bunu
unutmamalıyıq.
[4] benefisiar - pul vəsaitləri və ya digər əmlakla
əlaqədar əməliyyatlardan son nəticədə iqtisadi və ya hər hansı digər fayda əldə
edən fiziki və ya hüquqi şəxs, habelə xeyrinə əqdlərin həyata keçirildiyi
hüquqi şəxsin əsl sahibi və ya müştəriyə nəzarəti həyata keçirən fiziki
şəxsdir;
[6]
Azərbaycan dilində: http://www.eiti.az/index.php/az/senedler/mhsht-standarti
[15]
MHŞT 2018-ci il üzrə Tərəqqi
Hesabatı:
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder