27.08.2018
www.1905.az portalının
suallarını iqtisadçı Samir Əliyev cavablandırdı.
– Türkiyə Cümhuriyyətinin iqtisadi
durumunu necə səciyyələndirərdiniz və Qurban bayramından sonra üçün
proqnozlarınız nədən ibarətdir?
– Əlbəttə ki, Türkiyə bizim qonşu
ölkədir. Yəni bizi təkcə milli bağlar bağlamır, biz həm də əsas xarici ticarət
tərəfdaşıyıq. Xarici ticarətin statistikasına baxsaq görərik ki, Rusiya,
Türkiyə bizim əsas ticarət tərəfdaşlarımızdır. İdxalda Rusiya və Türkiyənin payı
eynidir. Bunlar bizim ən böyük idxalçı ölkələrdir. Ona görə Türkiyədə baş verən
istənilən iqtisadi və siyasi proses bizim ölkəyə hansısa formada təsir
etməlidir. Yəqin ki, iqtisadi proseslər daha çox təsir edir, nəinki siyasi
proseslər. İlk dövrdə Ərdoğanın gəlişi ilə hakimiyyət arasındakı
koordinasiyanın bərpa olunması prosesi baş verdi. Özünüz də bilirsiniz ki,
orada hakimiyyət tez-tez dəyişirdi, koalision hökumətlər qurulurdu, dağılırdı.
Amma, Ərdoğanın hakimiyyətə gəlməyi ilə təkhakimiyyətlilik yarandı və təbii ki,
bunun iqtisadi səmərəsi də oldu.
– Yəni Siz 16 il əvvəl AKP-nin (Adalet ve Kalkınma Partisi – red.) hakimiyyətə gəlməyini nəzərdə
tutursunuz.
– Maraqlıdır və zənnimcə müəyyən
dərəcədə mübahisəlidir.
– Bir qayda olaraq iqtisadi nəzəriyyələrdə
uçot dərəcələri o vaxt qaldırılır ki, yüksək inflyasiya baş verir. Burada isə
məsələnin qoyuluşu belə oldu ki, uçot dərəcələrinin yüksək olması inflyasiya
yaradır. Belə əsaslandırılır ki, uçot dərəcələri yüksək olduğu üçün kredit
faizi yüksəkdir, kredit faizi yüksək olduğu üçün isə əmtəənin maya dəyəri baha
başa gəlir. Əlbəttə, yumşaq desək bu fikir əsaslı deyil. İlk vaxtlar bu fikir
daxili elektorata hesablanmış bir çıxış kimi dəyərləndirildiyindən bazarlara
elə də təsir göstərmədi. Halbuki, artıq investorlar müəyyən qədər narahat
olmağa başlayırdı. Çünki Ərdoğan bu fikri Britaniyada səfəri zamanı da
səsləndirmişdi. Ona görə investorlar bir növ start vəziyyətində idi.
Seçkilərdən sonra Mərkəzi Bankın iyul görüşündə gözlənirdi ki, uçot dərəcələri
qaldırılacaq. Ancaq gözləntilərin əksinə olaraq uçot dərəcələri qaldırılmadı və
artıq investorlar anladı kı, Ərdoğanın seçki öncəsi vədi populist bir vəd
deyil, reallığa əsaslanır. Bundan sonra lirənin ucuzlaşması start götürdü.
Bəzən deyirlər ki, Trampın “tvit”ləri bu məsələdə əsas rol oynadı. Trampın
çıxışı, sanksiya (Türkiyədən idxal olunan aliminium və s. –
S.Ə.) tətbiq etməsi sadəcə katalizator oldu. Bunun kökündə
Türkiyənin dövlət borclarının artması durur. Müəyyən sabitlik dövründə
iqtisadiyyata yatırılan isti pullar, yəni qısamüddətli investisiyalar bu
proseslərdən sonra ölkədən çıxmağa başladı. Mən sizinlə görüşə gələndə
Türkiyənin Mərkəzi Bankının bəzi rəsmi məlumatlarını özümlə götürdüm. İstənilən
milli valyutanın məzənnəsinin sabitliyini müəyyənləşdirmək üçün bizim istinad
etdiyimiz əsas iqtisadi sənəd – tədiyyə balansıdır. Tədiyyə balansı – qısaca
desək, 1 il ərzində ölkəyə gələn və ölkədən çıxan valyutaların fərqidir. Əgər
bu fərq müsbət olursa, yəni ölkəyə daha çox valyuta gəlirsə, deməli milli valyutanı
təhlükə gözləmir. Əgər mənfi olursa, ölkəyə gələn valyuta azalırsa və ya
kapital axını varsa bu artıq milli valyutanə təhlükə altına alır. Tədiyə
balansına diqqət yetirək görərik ki, Türkiyədə 2018-ci ilin ilk 6 ayında cari
hesablar balansında (mal və xidmətlərin idxalı və
ixracı, ilkin gəlir və s. – S.Ə.) mənfi saldo $21 milyarddan $31 milyarda qədər artıb.
– Türkiyədə buna cari açıq deyirlər…
– Bəli. Halbuki, biz həmişə
Türkiyəni ixracyönlü ölkə kimi xarakterizə etmişik. Təsəvvür edin ki, Türkiyədə
bir ildə (2017-ci ilin 6 ayı və 2018-ci ilin 6 ayı – S.Ə.) ixracin
cəmi 5 faiz artıma qarşı idxalda artım 15 faiz olub. Yəni idxalın artım tempı
ixracın artım tempini üstələyib.
– Özü də əhəmiyyətli dərəcədə…
– Bəli, məhz idxalın belə artımı
sonda cari açıqlığın kəsirini artırıb. Hətta xidmətlər, xüsusən də turizm bu
kəsiri aradan qaldıra bilməyib. Müqayisə üçün deyim ki, bizdə (Azərbaycanda – red.) neftə görə ixrac daim idxalı
üstələyib və bunun hesabına cari hesablar balansımız xırda istisnalarla həmişə
müsbət olub.
– Türkiyədə istər dövlətin, istərsə
də özəl sektorun xarici borc məsələsi nə yerdədir?
– Ümumiyyətlə, Türkiyənin
investisiya mövqeyinə baxsaq görərik ki, onun xarici borcu sürətlə artır. Son
məlumata görə, ümumi xarici borc 466 milyard dolları ötüb və yaxın gələcəkdə
500 milyard dollara çatacaq. Bunun 325 milyard dolları özəl sektorun payına
düşür. Özək sektorun payına düşən borcu təxminən 100 milyard dollara qədər olan
hissəsi qısa müddətlidir. Xarici borcun 90%-dən çoxu dollar və avronun payına
düşür. İndi təsəvvür edin lirənin ucuzlaşması həmin borların qaytarılmasını nə
qədər çətinləşdirir.
– Bu təhlükəli bir həddir.
– Hazırda xarici borcun ÜDM-də payı
53%-ə yaxındır. BVF-nin inkişaf etməkdə olan ölkələr üçün müəyyənləşdirdiyi
hədd 40%-dir. Bu baxımdan Türkiyənin borcunu kritik hədd saymaq olar. Əlavə
olaraq qeyd edim ki, Avropa Birliyi ölkələrinin Maastrixt sazişinin (Hollandiyanın Maastrixt şəhərində 1992-ci ildə qəbul edilib – S.Ə.) qaydalarına
görə ümumi daxili məhsulun 60 faizi kritik hədd sayılır. Ancaq Türkiyə üçün
40%-lik hədd qırmızı xətt olaraq götürülməlidir.
– Yəni Türkiyənin iqtisadi vəziyyəti
az qala bir neçə il bundan əvvəlki Yunanıstanın durumuna bənzəyir?
– Yunanıstanda vəziyyət daha kritik
idi. Hazırda onların borcu ÜDM-nin 200%-dən də çoxdur. İndiki vəziyyətdə
Türkiyə prosesi xilas edə bilər. Daha az ağrı ilə məsələni yoluna qoya bilər.
Sadəcə bu gün Türkiyədə problem təkcə iqtisadi vəziyyətlə bağlı deyil. Bü gün
problem idarəetmədəki ritorika və yanaşmadadır. Yəni beynəlxalq təşkilatlarla
əməkdaşlıqdan, maliyyə yardımı almaqdan imtina etmək arzuolunmazdır. Halbuki
biz gördük ki, Yunanıstana kifayət qədər yardım etdilər. Türkiyənin əsas
iqtisadi tərəfdaşları Avropa ölkələri, ABŞ və s. dövlətlərdir. Əsas ticarət
partnyorlarından üz döndərib Rusiyaya üz tutmaq çıxış yolu deyil. Çünki
sanksiyalardan dolayı Rusiyanın özünün vəziyyəti bir o qədər də yaxşı deyil.
– Türkiyə Beynəlxalq Valyuta Fonduna
(BVF) müraciət etmədən bu vəziyyətdən çıxa bilərmi?
– Əlbəttə, Türkiyə Beynəlxalq
Valyuta Fonduna müraciət etməyə də bilər. Baxmayaraq ki, vaxtilə BVF-nun
borclarını tələsik qaytardı. Amma, bunun üçün investorlar geri qayıtmalıdır.
Bunun üçün isə sərmayədarlarda inam olmalıdır. Məhkəmələrin müstəqilliyi,
rəqabət mühitinin olması vacibdir. Məsələ təkcə, Mərkəzi Banka müstəqillik
verilməsindən ibarət deyil. Söhbət rəqabətin getdikcə zəifləməsindən gedir.
Bütün bu amillər investorlarda narahatlıq yaradır. Diqqət yetirsək görərik ki,
həm birbaşa investisiyalarda, həm portfel investisiyalarında (qiymətli kağızlara yatırılan sərmayə – red.) azalma
var. Azalma turistlərin sayında və keyfiyyətində da müşahidə edilir. Asiya
ölkələrindən gələn turistlər artıb, amma, ənənəvi Amerika və Avropa
qitələrindən gələn turistlərin sayı isə azalıb. Təbii olaraq biz bir turistin
payına düşən xərclərin azalmasını da müşahidə edirik. Əgər 4-5 il bundan qabaq
bir turist təxminən 1000 dollardan çox pul xərcləyirdisə, bu gün bu rəqəm 700 dollardan
da aşağı düşüb. Bütün bunlar öz təsirini iqtisadiyyatda göstərir. Türkiyə
əlbəttə, İran deyil. İrandan fərqli olaraq dünya iqtisadiyyatına daha çıx
inteqrasiya edib. Mən düşünürəm ki, dediyimiz məsələlər aradan qalxarsa,
Türkiyə problemi daha az itki ilə yola verə bilər. Proses uzandıqca, çox
təəssüf ki, Türkiyənin də böhrandan çıxmaq imkanları çətinləşir.
– Bu arada Qətərin Türkiyə
iqtisadiyyatına 15 milyard sərmayə yatıracağı gündəmə gəldi. O qəbildən başqa
investisiyalar gözlənilirmi?
– Əlbəttə, 15 milyardlıq investisiya
nağd pul kütləsinin Türkiyəyə verilməsi demək deyil. Hələ bu 15 milyardlıq
investisiyanın təyinatı müzakirə mövzusudur. Bu daha çox psixoloji təsirə malik
oldu. Bu Türkiyə üçün elə də böyük məbləğ deyil.
– Samir müəllim, Türkiyədəki “Dev
projelər”ə (böyük
sərmayə tələb edən layihələr – red.) münasibət bildirməyinizi
istərdik. İstanbulda 2 hava limanı var. İstanbulda birdən birə 3-cü və dünyada
ən böyük hava limanı tikilməsi hansı zərurətdən doğur?
– Əlbəttə ki, bu projelərin olması
müəyyən mənada vacibdir. Amma, bunlar əsaslandırılmalıdır. Türkiyənin hava
limanları sərnişindaşımada regional hub mövqeyini saxlaya bilib. Türkiyə Hava
Yolları şirkəti də həm xidmət, həm də qiymət baxımından hələki rəqabətə tab
gətirə bilir. Özüm şəxsən həm bu şirkətin, həm də Türkiyədəki hava limanlarının
xidmətindən istifadə edirəm. Müştəri baxımından problemləri yoxdur. Görünür
yüklənmənin çox olması 3-cü hava limanının tikilməsini zəruri edib. Əsas odur
bu layihə özünü doğrultsun. Məsələn, Azərbaycanın da Türkiyədə “Dev
proje”si var. “Star” neft emalı zavodu tikildi və bu yaxında ora ilk neft
tankeri getdi. Bu zavodun tikilməsi Türkiyəyə gəlir gətirəcək və hətta cari
açıqlığı bir qədər örtəcək. Yəni hər bir halda Türkiyənin ixracının artmasına
təsir göstərəcək.
– “Star” layihəsinin dəyəri
ümumilikdə təxminən 6 milyard ABŞ dollarıdır.
– Amma, bu gün dünyanın enerji
konyukturasında da xeyli dəyişikliklər baş verir. Alterntiv enerjinin inkişafı
bir məsələdir. Ənənəvi neft və qaza problemlər yaradır. İkincisi, sıxılmış
qazın payı get-gedə artır, boru (maye qazı – red.) qazı
əhəmiyyətini itirir. Çünki, sıxılmış qazı istənilən vaxt harasa aparmaq olar,
amma boru qaz ancaq hansı ölkələrdən keçirsə həmin ölkələrdə paylana bilər.
Boru qazın ildə 1 dəfə qiyməti müəyyən olunur, amma, sıxılmış qazın qiyməti
neftdə olduğu kimi hər gün dəyişə bilir. Artıq dünya bazarlarında konyuktura
dəyişir. Düşünürəm ki, iri layihələr reallaşdırılanda bazar konyukturu nəzərə
alınmaqla uzunmüddətli hədəflər müəyyənləşdirilməli və gələcəyə yönəlik
strategiyalar qurulmalıdır.
– Türkiyənin milli valyutası –
lirənin məzənnəsinin dollara nisbətən ucuzlaşması Azərbaycana nə vəd edir? Və
bu situasiyada azərbaycanlılara nəyi tövsiyə etmək olar? Siz müəyyən imkanı
olan vətəndaşlarımızın Türkiyədə daşınmaz əmlak almaq imkanlarını necə
dəyərləndirirsiniz?
– Bu maraqlı və çox
praktiki suallardır. Əvvəlcə baxaq görək, Türkiyədəki iqtisadi prosesin
Azərbaycan iqtisadiyyatına təsiri necə olar bilər? Bayaq qeyd etdik ki, Türkiyə
Azərbaycanın əsas ticarət tərəfdaşıdır və Rusiya ilə birlikdə ən böyük
idxalçıdır. Azərbaycanın idxalının 15 faizi Türkiyənin, 15 faizi isə Rusiyanın
payına düşür. Türk lirəsinin ucuzlaşması nəzəri olaraq Türkiyədən gələn
malların ucuzlaşması deməkdir. Bu o deməkdir ki, artıq Azərbaycan vətəndaşı
türk malını əvvəlki ilə müqayisədə nisbətən ucuz ala biləcək. Bu bir təsir.
Qiymət ucuzlaşdıqca, təlabat da artır. Təlabat artıqca isə idxal da
artır. Deməli, lirənin ucuzlaşması idxalın artmasına gətirib çıxaracaq. Türk
lirəsinin ucuzlaşması Azərbaycan turistləri üçün faydalıdır, yəni onların alıcılıq
qabiliyyətini artırır. Bu amil Türkiyədə təhsil alan, müalicəyə gedən
Azərbaycan vətəndaşlarının ödənişlərinə də müsbət təsir göstərir. Çünki, lirə
ilə manatın məzənnəsi birbaşa müəyyən olunmur. Buna çarpaz (Cross rate – İki ölkənin valyutasının üçüncü bir valyutaya
(adətən, ABŞ dollarına) nəzərən hesablanan mübadilə məzənnəsi – red.) məzənnə
deyirlər. Yəni əvvəl lirə ilə dolların məzənnəsi, sonra isə manatla dolların
məzənnəsi müəyyən olunur. Onun əsasında lirə və manatın məzənnəsi tapılır.
Deməli, dollar özünü necə aparırsa, manat da özünü elə aparır. Yəni dollar
qalxdıqca, manat da qalxır.
– Yəni burada mühüm məsələ ondan
ibarətdir ki, qazancı dollarla deyil, manatla da olan insanlar bu durumdan
faydalana bilər.
– İndiki situasiyada bu belədir.
Amma, mənfi tərəfi odur ki, Azərbaycan, xüsusən də 2014-2015-ci illərdə neftin
qiyməti düşəndən sonra qeyri-neft sektorunun vacibliyini özü üçün daha da
prioritet elan etdi. Yəni qeyri-neft sektorunu inkişaf etdirməkdən başqa çıxış
yolu yoxdur. Bayaq dediyimiz kimi neftin də gələcəyi dumanlıdır. Bu baxımdan
son vaxtlar qeyri-neft sektorunun inkişafı ilə bağlı addımlar atılır,
sərəncamlar verilir. Belə bir vəziyyətdə türk lirəsi ucuzlaşırsa, Azərbaycandan
ixrac olunan malın orada qiymət baxımından rəqabət qabiliyyəti aşağı düşür.
Tutaq ki, şərti olaraq əvvəl 100 manatlıq malı Türkiyədə 250 lirəyə satırdıqsa,
bu gün 100 manatlıq malı 320 lirəyə satmaq məcburiyyətindəyik.
– Biz Türkiyəyə nə isə ixrac edirik?
– Çox az. Biz daha çox xammal,
gön-dəri və s. ixrac edirik. Mən qeyri-neft sektorunu nəzərdə tuturam.
Azərbaycanın əsas ixracı Rusiyayadır, biz ora meyvə-tərəvəz ixrac edirik. Yəni
Rusiyada rublun, Türkiyədə də lirənin ucuzlaşması bizim qeyri-neft sektoru məhsullarının
ixracına problem yaradır.
– Bu bizim milli valyutanın da
dəyərsizləşməsi ilə nəticələnə bilər?
– Nəzəri cəhətdən belədir. Bizim
hazırda milli valyutanın dəyərdən düşməməsinin bəlkə də əsas səbəbi valyuta
ehtiyatımız, neftin qiymətidir. Neftin qiymətinin indiki səviyyədə olması
hökumətə imkan verir ki, manatın məzənnəsini istədiyi kimi idarə etsin.
2008-2009-cu illərdə dünyada qlobal böhran olanda, neftin qiyməti 30 dollara
qədər ucuzlaşdı. Əksər ölkələrdə milli valyuta devalvasiyaya uğradı, amma
Azərbaycanda manat sabit qaldı. O vaxt hökumət riskə getdi və risk özünü
doğrultdu. Çünki, neftin qiyməti qısa müddətdən sonra qalxdı və manat da
qaydasına düşdü.
Bu baxımdan problem təkcə Türkiyə
iqtisadiyyatında olsaydı, mən anlayardım ki, manatı təhlükə gözləmir. Amma,
Rusiyada, az da olsa Gürcüstanda və İranda da milli valyutaların dəyərdən
düşməsi manata təsirsiz ötüşməyə bilməz. Əgər Türkiyədə və Rusiyada vəziyyət
daha da kritikləşməsə ilin sonuna kimi devalvasiya gözlənilmir. Belə baxanda hazırda
hökumətə də bu sərf etmir. Çünki 2015-ci ildə baş vermiş dealvasiyanın
fəsadları hələ də qalmaqdadır.
– İqtisadi cəhətdən manevr etmək
imkanı olan insanlara nə məsləhət verərdiniz? Sizin proqnozunuz necədir?
Türkiyədə daşınmaz əmlakın qiyməti cəlbedici olacaqmı?
– Biz Türkiyə statistikasına baxsaq,
2014-2015-ci illərdə Azərbaycanın Türkiyəyə investisiyalarında artım var idi.
Bu artım əsas daşınmaz əmlak bazarında idi. Hazırda Türkiyədə baş verən
proseslər fonunda əlbəttə daşınmaz əmlak almaq imkanları artıb. Daşınmaz əmlak
milli valyutada ifadə olunduğuna görə devalvasiya baş verəndə o ucuzlaşır və
xarici investor üçün onu almaq asanlaşır. Bu gün Azərbaycan vətəndaşları
Türkiyədə daşımmaz əmlak alırlar. Bu proses davam edərsə, gələcəkdə də Türkiyədə
daha əlverişli şərtlərlə daşınmaz əmlak almaq olar. Amma, bunun Azərbaycana
ziyanı var. Bunu kapital axını adlandırmaq olar.
– Yeri gəlmişkən, Ərdoğanın “yastıq
altındakı pulların” banklara yatırılması təklifinə münasibətiniz necədir?
– Söhbət bu gün biznesə yönəlməli
olan pullardan gedir. Məsələ ondadır ki, bu gün sahibkarlar Türkiyəni tərk
edir, öz bizneslərini başqa ölkələrə keçirirlər. Çünki, bu ölkədə perspektiv
görmürlər. Buna görə də Türkiyənin tədiyyə balansından görünür ki, ölkədən çıxan
dollar, ölkəyə gələn dollardan çoxdur. Adətən, onu təkcə ixracla kompensasiya
etmirlər. Belə olan halda həm investisiya, həm də xarici ölkələrdən alınan
kredit hesabına müsbət saldoya nail olurlar. Bunların da heç biri ya yoxdur və
yaxud də çox azdır. Yəni hər bir halda ölkəyə gələn dolların azalması, milli
valyutanın dəyərdən düşməsi ölkə iqtisadiyyatına çox mənfi təsir göstərir, onun
sabitliyini şübhə altına alır. Düşünürəm ki, indiki dövrdə pafoslu çıxış və
bəyanatlar, dolları yandırmaq kimi işlər fayda gətirə bilməz. Biri 14 sentə
başa gələn dollar yenidən ABŞ-ın Mərkəzi Bankına qayıdır. Mərkəzi Bank onu
silib yenidən çap edərək dövriyyəyə buraxır. Yəni bu ABŞ-a xeyirdir. Bu çıxış
yolu deyil.
– Türkiyədə yeni denominasiya
mümkündürmü?
– Qeyri-sabitlik dövründə
denominasiyayanın heç bir iqtisadi əhəmiyyəti yoxdur. Denominasiya sırf texniki
məsələdir. Sıfırlar azalır, hesablamaq asanlaşır. Bizdə də sabitlik olandan
sonra 2006-cı ilin yanvarından denominasiya tətbiq olundu. Türkiyədə də denominasiya
sabitlik dövründə həyata keçirildi. Türkiyə ixracının əsasını tekstil, geyim və
ayaqqabı sənayesi təşkil edir. Türkiyənin özünün də xaricdən asılılığı var.
Misal üçün Türkiyəyə xammal Hindistandan, Pakistandan, Çindən gəlir. Bunlar
sapdan tutmuş parçaya, dəriyə kimi, hətta dəzgahları da xaricdən alırlar. Yəni
lirənin ucuzlaşması xammalın da bahalaşmasına gətirib çıxaracaq. Mənim gəldiyim
qənaət budur ki, son zamanlar Türkiyə müasir texnologiyalar sahəsində də
ildən-ilə geriləyir. Texnologiyaların payı ümumi daxili məhsulda da sürətlə
azalır. Faktiki olaraq Türkiyə yeni texnologiyalar ixrac edə bilmir.
Fuad Babayev, Təmkin Məmmədli,
1905.az
http://1905.az/samir-%C9%99liyev-turkiy%C9%99d%C9%99-2018-ci-ilin-ilk-6-ayinda-cari-hesablar-balansinda-m%C9%99nfi-saldo-21-milyarddan-31-milyarda-q%C9%99d%C9%99r-artib/
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder