"Benefisiarların açıqlanması: Qlobal çağırışlar və Azərbaycan keysi” mövzusunda ZOOM formatında konfrans keçirilib

Oktyabrın 30-da Regional Əməkdaşlıq üzrə Qara Dəniz Trastı (BST) və ABŞ Beynəlxalq İnkişaf Agentliyinin (USAİD) maliyyə dəstəyi, Sahibkarlığa və Bazar İqtisadiyyatının İnkişafına Yardım Fondunun (SBİİYF) və Avrasiya Bilik Mərkəzinin (ABM) təşkilatçılığı ilə “Benefisiarların açıqlanması: Qlobal çağırışlar və Azərbaycan keysi” mövzusunda ZOOM formatında regional konfrans keçirilib. Konfransda 5 ölkədən (Monqolustan, Ukrayna, Qırğızıstan, Sinqapur və Gürcüstan), Beynəlxalq Açıq Hökumət Tərəfdaşlığı Təşkilatından, dövlət qurumlarından (Dövlət Statistika Komitəsi və Hesablama Palatası) nümayəndələr iştirak edirdi. Konfransa həmçinin, Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetindən (UNEC) 2 professor, QHT təmsilçiləri, 4 jurnalist qatılmışdı. Ümumilikdə, ZOOM konfransın 38 nəfər iştirakçısı var idi.

Konfransın həsr olunduğu layihə ilə bağlı məlumat verən SBİİYF sədri Sabit Bağırov qeyd etdi ki, layihə ilin əvvəlindən həyata keçirilir. S.Bağırov məlumat verdi ki, layihə çərçivəsində maraqlı tədqiqatlar aparılıb, jurnalistlər üçün təlimlər keçirilib, benefisiarlarin açıqlanması mövzusunda jurnalistlərin 20-dən artıq araşdırma xarakterli yazısı dərc edilib. 

ABM-nin direktoru İnqilab Əhmədovun moderatorluğu ilə baş tutan konfransda bir neçə məruzə dinlənildi, 3 ölkənin (Ukrayna, Monqolustan və Qırğızıstan) təcrübəsi ilə tanışlıq oldu. Tədbir zamanı Açıq Hökumət Tərəfdaşlığı Təşkilatının baş regional koordinatoru Alan Vunun, İqtisadi Təşəbbüslərə Yardım İctimai Birliyinin sədri Azər Mehtiyevin, Monqolustan NRGI direktoru Dorjdari Namxanijantsanın, Açıq Hökumət Milli Platformunun əlaqələndiricisinin müavini Zaur İbrahimlinin, International Renaissance Foundation təşkilatının proqram meneceri Dina Narezhnevanın, Qırğızıstanın KEITI Katibliyinin başçısı Altınay Sidikovanın məruzələri dinlənildi. 

Iqtisadi Forum Internet TV proqramı ZOOM formatında ilk müzakirəsini keçirib

İqtisadi Forum Internet TV proqramı ZOOM formatında ilk müzakirəsini keçirib.
Müzakiryə 3 mövzu çıxarılıb: birincisi, ölkənin innovasiya siyasəti və ölkənin startap ekosistemi, ikincisi, pandemiyanın startap ekosisteminə və rəqəmsallaşmaya təsiri, üçüncüsü, EnterpriseAzerbaijan portalı.
Verilişin aparıcısı Sahibkarlığın və Bazar İqtisadiyyatının İnkişafına Yardım Fondunun rəhbəri Sabit Bağırov, qonağı İqtisadi İslahatların Təhlili və Kommunikasiya Mərkəzinin əməkdaşı və Mərkəz tərəfindən idarə edilən Enterprise Azerbaijan portalının rəhbəri Oruc Dursunzadə olub.
Veriliş ABŞ-ın Beynəlxalq İnkişaf Ağentliyinin (USAID) dəstəyi ilə hazırlanıb.

Azər Mehtiyev: “Bu, çox qürurverici proses olacaq; yeni smart şəhərlərin salınmasına üstünlük verməliyik”

Azərbaycan Ordusu bütün cəbhə boyu Ermənistan yaraqlılarına ağır zərbələr endirərək torpaqlarımızı işğaldan azad edir. Artıq Füzuli, Cəbrayıl rayonları, Ağdərə, Xocavənd rayonlarının bir hissəsi düşmən işğalından azad olunub. Ölkə Prezidenti İlham Əliyevin bildirdiyinə görə, müzəffər ordumuz bütün torpaqlarımızı yağı işğalından azad etmədən dayanmayacaq. Bu isə tezliklə azad olunan torpaqların bərpası məsələsinin gündəmə gəlməsi deməkdir.

Azərbaycan cəmiyyətində azad olunacaq torpaqlarda bərpa-yenidənqurma işlərinin aparılması məsələsi dəfələrlə müzakirə olunub. 2016-cı ildə düşmən əsarətindən qurtarılan Cəbrayıl rayonu Cocuq Mərcanlı kəndində aparılan sürətli bərpa işləri göstərdi ki, Azərbaycan hökuməti Ermənistan tərəfindən dağıdılan yaşayış məntəqələrinin bərpası istiqamətində ən qısa zamanda zəruri addımları atmaq niyyətindədir. Lakin nəzərə alsaq ki, Dağlıq Qarabağ və ətraf rayonlarda 721 şəhər, qəsəbə və kənd tamamilə yer-yeksan edilib, onda Azərbaycanın təkbaşına bu qədər yaşayış məskənlərini qısa müddətdə bərpa etməsinin qeyri-mümkün olduğunu görərik.

İqtisadçı-alim, İqtisadi Təşəbbüslərə Yardım İctimai Birliyinin rəhbəri Azər Mehtiyevin “Yeni Müsavat”a dediyinə görə, işğaldan azad edilmiş ərazilərin bərpasına strateji yanaşılmalıdır: “Necə ki, o ərazilərin azad olunmasına strateji yanaşıldı, eləcə də bərpa məsələsi də eyni yanaşma tələb edir. Nəzərə almaq lazımdır, söhbət kifayət qədər böyük və çox müxtəlif relyefli ərazidən gedir. Bu ərazilərdə həm şəhərlər var, həm kəndlər, həm qəsəbələr və onların hər biri ayrıca yanaşma tələb edir. İkinci tərəfdən, işğal olunmuş rayonlarda torpaq islahatları aparılmamışdı. İndi bu ərazilərdə torpaq islahatı həyata keçiriləcəkmi? Keçiriləcəksə, necə, hansı prinsiplərlə aparılacaq? Üçüncü məsələ budur ki, biz müəyyən etməliyik ki, işğaldan azad olunan ərazilərimizdə sovet dövründən qalma kəndləşmə siyasətinəmi qayıdacağıq, yoxsa müasir məskunlaşma prinsiplərinə uyğun hərəkət edəcəyik? Müasir məskunlaşma prinsipləri bundan ibarətdir ki, ayrı-ayrı kiçik kəndlər deyil, böyük qəsəbələr salınır. Torpaqlardan istifadədə fermer təsərrüfatlarına üstünlük verilir. Digər məqam bizim şəhərsalmada da müasir çağırışları nəzərə alıb-almamağımızdır. Düşünürəm ki, biz yeni smart şəhərlərin salınmasına üstünlük verməliyik”.

İqtisadçı-alimə görə, işğaldan azad olunmuş ərazilərdə rayonlaşmaya deyil, pilot qaydada regional idarəetməyə keçilməlidir: “Biznesin inkişafına gəldikdə, ərazilərdə bunun üçün bütün infrastrukturun yaradılmasında ağırlıq yəqin ki, dövlətin üzərinə düşəcək. Amma iş yerlərinin yaradılması məsələsi bütünlüklə biznesə həvalə olunmalıdır. Dövlət biznesi stimullaşdırmaqla kifayətlənməlidir. Bundan başqa, sənayeləşmə, turizmin inkişafı məsələlərinə bərpa prosesində xüsusi diqqət yetirilməlidir. Əvvəlcədən hansı ərazidə turizmin, hansı ərazidə sənayenin inkişafına üstünlük veriləcəyi müəyyən olunmalı, bərpa prosesi bunun əsasında aparılmalıdır. Bütün bu qeyd etdiklərim çox ciddi strateji planlaşmanın olmasını tələb edir. Buna görə də artıq müvafiq komissiyalar yaradılmalı, onlar planlaşma işlərinə başlamalıdır. İşlər elə planlı aparılmalıdır ki, xaotik tikintilərin aparılmasına yer olmasın. Bütün qəsəbə və şəhərlər üzrə inkişaf planları hazırlanmalıdır”.

A.Mehtiyevin sözlərinə görə, işğaldan azad olunmuş ərazilərdə Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin tarixi, işğalın əhaliyə, dövlətə, infrastruktura vurduğu zərəri, həmçinin ərazilərin işğaldan azad olunması uğrunda həyatını qurban verən insanların xatirəsini əks etdirən böyük memorial kompleksi yaradılmalıdır: “Bu kompleksdə işğal nəticəsində, həmçinin işğaldan azad olunma uğrunda döyüşlərdə həyatını itirənlərin hamısının ad-familiyası qeyd olunmalıdır”.

Birlik rəhbəri ərazilərin bərpa olunması planının hazırlanmasında iştirakın bir qürur məsələsi olduğunu deyir: “Bu, qürurverici bir proses olacaq və orada iştirak hər kəs üçün arzuolunan bir işdir. Bu prosesə hansısa formada cəlb olunarıqsa, bu, bizim üçün həqiqətən çox xoş olardı. Nəinki xoş olardı, biz bunu ürəkdən arzulayardıq”.

"Yeni Müsavat"da dərc edilən yazı ilə bu linkdən də tanış olmaq olar: 

https://musavat.com/news/_745977.html?fbclid=IwAR2I-w5OkCRtmCuS2-SD1n1Ks8Xorf2ht3rytC1Xo-JMQEnE58SehODuyTQ&d=1

Biznes Səmərəliliyi

“Səmərəliliyin 12 prinsipi” kitabının müəllifi Harrington Emersona əsasən səmərəlilik doğru işlərin düzgün yolla edilməsidir. Verilmiş resurslardan minimum şəkildə istifadə edilməklə maksimum məhsulun əldə edilməsi biznes səmərililiyinə verilmiş digər bir tərifdir. Səmərəliliklə effektivlik bəzən oxşar mənalar ifadə etsə də, bu iki məfhum arasında incə bir fərq vardır. Belə ki, effektivlik daha ümumi anlayış olub, şirkətin hədəflərinə çatması üçün uyğun biznes fəaliyyətinin olub-olmaması ilə bağlıdır. Başqa sözlə, səmərəlilik “işləri düzgün etmək”, effektivlik isə “doğru işləri etmək” mənasını özündə ehtiva edir.

Səmərəliliyin növləri

Maliyyə səmərəliliyi şirkətin aktivlərinin gəlir əldə etmək üçün optimal istifadəsinin ölçüsüdür. Şirkətin maliyyə səmərəliliyinin qiymətləndirilməsi zamanı istifadə olunan göstəricilərə aktivlərin dövretmə əmsalı, aktivlərin gəlirlilik əmsalı, inventar dövretmə əmsalı, mənfəət marjası kimi əmsalları aid etmək olar. Qiymətləndirmə zamanı bu əmsallara ayrı-ayrılıqda deyil, harmonik şəkildə baxılması zəruridir. Harmonik baxılma olmadan bu əmsalların ayrılıqda nəzərdən keçirilməsi şirkətin yalnız bir aspektdən qiymətləndirilməsinə və təhrif olunmuş nəticə çıxarılmasına səbəb ola bilər. Nümunə olaraq, səhmdar kapitalının rentabelliyinin (return on equity-ROE) ayrılıqda nəzərdən keçirilməsinə baxaq. Belə ki, bu əmsalın yüksək olması xalis mənfəətin artımından qaynaqlanırsa, bu artımı müsbət hesab edə bilərik. Lakin bu əmsalda artım şirkətin xarici borclanmasının artması hesabına səhmdar kapitalının azalmasından irəli gəlirsə, bu artım pozitiv işarə olmaya bilər. Bunu nəzərə alaraq, bu əmsaldan yekun nəticə çıxarmaq üçün digər maliyyə əmsalları da nəzərə alınmalıdır. Əməliyyat səmərəliliyi şirkətin istehsal zamanı xərclərini minimumlaşdırması, eyni zamanda məhsul keyfiyyətini maksimumlaşdırması deməkdir. Əməliyyat səmərəliliyi iş axını zamanı gecikmələrin və səhvlərin aradan qaldırılması, optimal inventar səviyyəsinin saxlanılması, məhsul keyfiyyətinin nəzarətdə saxlanılması, təchizat zəncirinin idarə edilməsi kimi müxtəlif biznes aspektlərini özündə ehtiva edir. Bu səmərəliliyi qiymətləndirmək üçün kapasitə istifadəsi (capacity utilization), dəyər yaradan zaman nisbəti (percent value-added time) kimi əmsallardan istifadə olunur. Eyni zamanda, sektora məxsus əməliyyat səmərəlilik göstəriciləri də vardır. Nümunə olaraq, neft sektoru üçün geniş istifadə olunan əməliyyat səmərəlilik göstəricisinə “axtarış və ya kəşfiyyat uğur dərəcəsi” göstəricisini qeyd etmək olar.
Ekoloji səmərəlilik daha az tullantı və çirklənmə yaratmaqla daha çox məhsul istehsal etməkdir. Davamlı İnkişaf üçün Ümumdünya Biznes Şurasına əsasən ekoloji səmərəliliyin 7 əsas şərti vardır;

· Məhsul istehsalında material intensivliyinin azaldılması;

· Məhsul istehsalında enerji intensivliyinin azaldılması;

· İstehsalat zamanı zərərli materialların yayılmasının qarşısının alınması;

· Tükənməyən mənbələrdən maksimum istifadə;

· Məhsulların uzunmüddətli davamlılığı;

· Məhsulların xidmət çeşidliliyinin artırılması;

· Təkrar Emal.

Bu səmərəliliyi qiymətləndirmək üçün istifadə olunan indikatorlardan biri şirkətin istehsal etdiyi məhsulun dəyərinin istehsal zamanı yaranan ətraf mühit xərclərinə nisbəti olaraq hesablanır.
Ətraf mühit xərclərinə havanın çirkənməsi, tullantılar, su, enerji istifadəsi və s. aiddir. Maraqlı məqamlardan biri odur ki, Sinqapur İdarəetmə Universitetinin 45 şirkət arasında araşdırmasına əsasən dövlət şirkətləri özəl şirkətlərə nisbətən resurs istifadəsi və emissiyanın azaldılması baxımından daha yaxşı nəticə göstərirlər. Qeyd etmək vacibdir ki, ekoloji səmərəlilik ölkələrin resurs asılılığının azalmasına da töhvə verir. Təsadüfi deyil ki, səmərəliliyin bu növü Birləşmiş Millətlər Təşkilatı, İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatı, Avropa Komissiyası və bir çox yerli hökumətlər tərəfindən təşviq edilir.

Son olaraq, məqalənin başlığında sitat verdiyimiz Harrington Emersonun “Səmərəliliyin 12 prinsipi” kitabında verilmiş prinsiplərin bir neçəsi ilə tanış olaq:

1. Aydın şəkildə müəyyən edilmiş hədəflər (Clearly defined ideals) : “Əgər hansı limana getdiyini bilmirsənsə, sənin üçün heç bir külək əlverişli deyil” sitatı verilərək kitabda səmərəlilik üçün biznesin öz hədəflərini aydın şəkildə müəyyən etməsinin zəruriliyi vurğulanır.

2. Ümumi hisslər (Common sense): Kitabda qeyd edilir ki, hər bir insanın içində ümumi hisslər vardır ki, bu hisslər olmasaydı özümüzə inam, təşəbbüskarlıq qabiliyyətimiz əskik olardı. Lakin müəllifin burada bildirmək istədiyi hər birimizdə olan ümumi hisslər yox, “üstün bir ümumi hiss”-dir. Belə ki, müəllifə əsasən biznes idarəedicisi hər bir yenilikdə görüşünü həmin vəziyyətə uyğun dəyişə bilməli və həmin vəziyyət üçün ümumi hissə sahiblənməni bacarmalıdır.

3. Uyğun məsləhət (Competent council): İstehsal və idarəetmə prosesində ortaya çıxan bütün məsələlərdə yaxşı və səriştəli məsləhətlərə ehtiyac vardır. Belə ki, bir şəxsin bütün qərarları verməsi əvəzinə, hər bir məsələ üçün ona uyğun və adekvat məsləhət verə bilən birisi tapılmalıdır.

4. Fəaliyyət mükafatı (Performance reward) : Kitabda digər bir prinsip olaraq işçilərin yaxşı fəaliyyətinə görə mükafatlandırılması vurğulanır.

5. Ədalətli davranış (Fair deal): Hər bir işçiyə qarşı ədalətli davranılmalı və heç bir halda təzyiq göstərilməməlidir.

6. Etibarlı, vaxtında və adekvat qeydlər (Reliable, immediate and adequate records): Bu prinsipə əsasən rəhbərin işçilər və istehsal prosesi haqqında bütün lazımi və ən dolğun məlumatları vaxtında alması qərarların daha sürətli qəbul edilməsinə imkan verir.

Kitabda göstərilmiş digər prinsiplərə “coşğu”, “standardlar və cədvəllər”, “standard şərtlər”, “standard əməliyyatlar”, “standard yazılı təlimatlar” və “nizam-intizam” aiddir.

Nərgiz Əhmədova

Dövlət müəssisələrinin özəlləşdirilməsi

Azərbaycanda dövlətə məxsus müəssisələrin özəlləşdirilməsi ilə bağlı proqramların həyata keçirilməsinə baxmayaraq hələ də bir sıra göstəricilərdə dövlət müəssisələri önəmli paya sahibdir. ÜDM gəlirlərində, ümumi məşğulluqda, cəmi investisiyalarda dövlət müəssisələrinin xüsusi çəkisi nəzərəçarpacaq səviyyədədir. Dövlət müəssisələri əhali üçün vacib olan bir sıra sahələrdə, o cümlədən, kommunal, səhiyyə, nəqliyyat, təhsil və digər bu kimi sektorlarda xidmət göstərirlər. 

Dövlət müəssisələrinin bazarda əhəmiyyətli paya malik olması onların özəlləşdirilməsi məsələsini aktuallaşdırır. 

İqtisadçı, "İqtisadi Forum" ekspert qrupunun üzvü Lalə Həmidova dövlət müəssisələrinin özəlləşdirilməsi imkanları ilə bağlı araşdırma aparıb. Həmin araşdırmada dövlət müəssisələrinin rolu və özəlləşdirmənin təsir imkanları tədqiq olunub. 

Azərbaycanda Dövlətə Məxsus Müəssisələrin (DMM) rolu 

Hazırda DMM-lər bir çox ölkələrdə, o cümlədən Avropa və Mərkəzi Asiya Regionunda da əhəmiyyətli bazar iştirakçılarıdır. DMM-lərin özəlləşdirilməsi proqramları həyata keçirilməsinə baxmayaraq, DMM sektoru bir sıra göstəricilər - ÜDM gəlirlərində, ümumi məşğulluqda, cəmi investisiyalarda xüsusi çəkisi üzrə yenə də əhəmiyyətli paya malikdir. DMM-lər bu regionda əhali üçün vacib olan bir sıra sahələrdə, o cümlədən, kommunal, səhiyyə, nəqliyyat, təhsil və digər bu kimi sektorlarda xidmət göstərirlər (Dünya Bankı, 2017).

Azərbaycanda da DMM-lər vacib iqtisadi və sosial rol oynamağa davam edirlər. Onlar bir sıra sahələrdə:

* Iri ixracyönümlü sektorlarda – neft və qaz, enerji istehsalı və paylanması kimi sektorlarda mühüm paya malikdir;

* su təchizatı, dəmir yolu, hava nəqliyyatı və rabitə kimi ictimai xidmət sahələrində də əsas iştirakçıdırlar.

Bu xidmətlərin fasiləsizliyinin və onların keyfiyyətinin monitorinqi dövlətin mülkiyyətçi kimi əsas vəzifələrindən biridir.

Ölkəmizdə fəaliyyət göstərən DMM-lərin sayı və miqyası ilə bağlı məlumatlar məhdud xarakter daşıyır. DSK-ya əsasən, Azərbaycanda 2846 dövlət təşkilatı, qurumu və dövlət səhmli müəssisəsi mövcuddur. Dövlət sektorunu və DMM-ləri təşkil edən bu təsisatlarda təxminən 1,2 milyon insan çalışır ki, bu da ölkədə ümumi məşğulluğun 25%-ni təşkil edir.

Hökumət ən iri 20 DMM-in fəaliyyətini ümumi qanunvericilik və xüsusi normativ aktlar vasitəsilə tənzimləyir və nəzarət edir. Eyni zamanda, bu təşkilatlar, o cümlədən ən iri DMM-lər haqqında məlumatlar məhdud xarakterlidir və bir qayda olaraq ictimaiyyətə açıqlanmır. Belə bir təcrübə hökumətə DMM-lərin fəaliyyətini qiymətəndirməyə imkan vermir, və bazar iştirakçılarının şəffaflıq və açıqlama ilə bağlı gözləntilərini doğrultmur.

Dünya Bankının hesabatına əsasən Azərbaycanda fəaliyyət göstərən ən əhəmiyyətli 15 DMM-dən, yalnız 6 DMM öz maliyyə məlumatlarını açıqlayır, yalnız 4-ü şəffaflıq və məlumatların açıqlanması ilə bağlı ölkə qanunvericiliyinin tələblərinə və bazar iştirakçılarının gözləntilərinə cavab verir.

Azərbaycanda üç növ DMM mövcuddur: səhmdar cəmiyyətləri, məhdud məsuliyyətli cəmiyyətlər və xüsusi hüquqi-təşkilati forma. Əksər DMM-lər son 20 il ərzində səhmdar cəmiyyətlərinə çevrilmişlər, lakin xüsusi hüquqi-təşkilati formada yaradılmış bəzi müəssisələr hələ də mövcuddur. Bunlara bir neçə istehsalat birliyi (Sovet sisteminin mirası) və bir dövlət müəssisəsi – Azərbaycan Respublikasının Dövlət Neft Şirkəti (ARDNŞ) aiddir (tamamilə dövlətə məxsus olan və dövlət tərəfindən idarə edilən kvazi-dövlət şirkəti). Bəzi DMM-lər: Azərsu, Aztelekom və Bakı Telefon Rabitəsi öz sahələrində kvazidövlət və ya, demək olarki, inhisarçı statusuna malikdirlər.

Son illərdə Azərbaycan hökuməti DMM-lərin özəlləşdirilməsi və səhmdar cəmiyyətə çevrilməsi istiqamətində ciddi islahatlara başlayıb. Bu islahatların həyata keçirilməsi kiçik və orta DMM-lərin özəlləşdirilməsi, və iri müəssisələrdə idarəetmə və əməliyyatların təkmilləşdirilməsi baxımından qismən uğurlu olmuşdur. Azərbaycan hökuməti hazırda DMM-lərlə bağlı mülkiyyət və nəzarət funksiyaları, onların səmərəliliyi və dövlət büdcəsinə ayırmalarının artırılmasının istiqamətində çalışır.

Dövlət müəssisələri bazasında yaradılmış səhmdar cəmiyyətlərinin illər üzrə bölgüsü

Mənbə: www.privatization.az 

Dövlət mülkiyyətində olan müəssisələr (2019)

Mənbə: stat.gov.az 

Özəlləşdirmə: normativ-hüquqi aktlar

Azərbaycan müstəqillik əldə etdikdən sonra ölkə iqtisadiyyatında özəlləşdirmə prosesini həyata keçirmək və onu sürətləndirmək üçün bir çox normativ-hüquqi aktlar yaradılmışdır. Belə ki, 2000-ci ilin avqust ayında özəlləşdirmənin II Dövlət Proqramının qəbul edilməsi ilə özəlləşdirmə prosesinin ikinci mərhələsinə start verilmişdir. II-ci Proqrama dövlət əmlakının fərdi layihələr üzrə özəlləşdirilməsi, müflis elan olunmaqla satış üsulları daxil edilmiş, əmək kollektivi üzvlərinə verilən güzəştlər optimallaşdırılmış, dövlət müəssisələrinin özəlləşdirməqabağı sağlamlaşdırılması, restrukturizasiyası, özəlləşdirilmiş müəssisələrin dövlət tərəfindən dəstəklənməsi, infrastruktur sahələrin idarəetməyə verilməsi vasitəsi ilə Dövlət – Özəl Tərəfdaşlığı prinsipinin tətbiqinə yer ayrılmışdır.

“Dövlət əmlakının özəlləşdirilməsinin sürətləndirilməsi və idarə edilməsinin səmərəliliyinin artırılması ilə bağlı bəzi tədbirlər haqqında” Azərbaycan Respublikası Prezidentinin № 1003 saylı, 19 iyul 2016-cı il tarixli Fərmanında da qeyd edilir ki, ölkədə iqtisadi fəallığı gücləndirmək və özəl təşəbbüslərə dəstək vermək, iqtisadiyyatda zəruri struktur dəyişiklikləri aparmaq və onun şaxələndirilməsini təmin etmək, sağlam rəqabət mühiti formalaşdırmaq, milli iqtisadiyyatın səmərəliliyini yüksəltmək məqsədi ilə dövlət əmlakının özəlləşdirilməsinin sürətləndirilməsi iqtisadi siyasətin mühüm istiqaməti kimi müəyyənləşdirilmişdir.

Adı çəkilən fərmanda Nazirlər Kabinetinə tapşırılmışdır ki:

- orta müddətli dövr ərzində: dövlət mülkiyyətində saxlanılacaq dövlət müəssisələrinin siyahısını müəyyənləşdirsin, həmin müəssisələrin restrukturizasiyasını həyata keçirsin və onların tabeliyində olan qeyri-profil müəssisə və obyektlərin çıxarılaraq özəlləşdirilməsi üçün tədbirlər görsün;

- özəlləşdiriləcək dövlət müəssisələrinin sağlamlaşdırılması və onların borclarının tənzimlənməsi barədə təkliflərini Azərbaycan Respublikasının Prezidentinə təqdim etsin;

- özəlləşdirmə və idarəetməyə vermə prosesində meydana çıxan sosial problemlərin həllinə dair, o cümlədən istehsalat qəzası və peşə xəstəliyi nəticəsində sağlamlığı pozulmuş işçilərə və ya bu səbəbdən həlak olmuş işçilərin ailə üzvlərinə və himayəsində olan digər şəxslərə aylıq ödənc üzrə borcların ödənilməsinə dair təkliflərini Azərbaycan Respublikasının Prezidentinə təqdim etsin;

- dövlət müəssisələrinin özəlləşdirilməsi prosesində Bakı və digər şəhərlərin baş planları nəzərə alınmaqla özəlləşdirilən müəssisələrin yerləşdiyi torpaq sahələrinin sərhədlərinin şəhərsalma qanunvericiliyinə uyğun yenidən müəyyən edilməsinə dair təkliflərini Azərbaycan Respublikasının Prezidentinə təqdim etsin.

Fərmanda həmdə qeyd olunur ki, dövlət əmlakının özəlləşdirilməsi ilə bağlı prioritetlər müəyyənləşdirilərkən, ilk növbədə regionda rəqabət qabiliyyəti potensialı olan və sosial-iqtisadi inkişafa əhəmiyyətli töhfə verə biləcək fəaliyyəti dayanmış müəssisələrin özəlləşdirilməsinə üstünlük verilsin.

Azərbaycan Respublikasi Nazirlər Kabinetinin № 550s saylı, 21 oktyabr 2016-cı il tarixli Sərəncamında qeyd edilir ki;

1. “Orta müddətli dövr ərzində dövlət mülkiyyətində saxlanılacaq dövlət müəssisələrinin Siyahısı” təsdiq edilsin (siyahıda 417 müəssisənin adı qeyd edilir. Bunların arasında iri müəssisələrlə yanaşı müxtəlif kiçik müəssisələrin də adı qeyd edilir. Məsələn bu siyahıda SOCAR, Azərenerji, Azərsu, AZAL, Azərbaycan Dəmir Yolları və digər iri müəssisələrin adı çəkilir);

2. “Orta müddətli dövr ərzində dövlət mülkiyyətində saxlanılacaq dövlət müəssisələrinin tabeliyindən çıxarılaraq özəlləşdirilməsi nəzərdə tutulan qeyri-profil müəssisə və obyektlərin Siyahısı” təsdiq edilsin (bu siyahıda 136 müəssisənin adı çəkilir);

3. Azərbaycan Respublikasının Əmlak Məsələləri Dövlət Komitəsi orta müddətli dövr ərzində dövlət mülkiyyətində saxlanılacaq dövlət müəssisələrinin restrukturizasiyasının həyata keçirilməsi baxımından onların tabeliyində olan qeyri-profil müəssisə və obyektlərin özəlləşdirilməsi üçün tədbirlər görsün.

Azərbaycan Respublikasinin Nazirlər Kabineti №381 saylı, 4 sentyabr 2019-cu il tarixli digər qərarı ilə “İri dövlət şirkətlərinə dair vahid məlumat bazasının formalaşdırılması və ondan istifadə Qaydaları”nı təsdiq etmişdir.

Həmin qərarda Azərbaycan Respublikasının Əmlak Məsələləri Dövlət Komitəsinə tapşırılmışdır ki, Azərbaycan Respublikasının Maliyyə Nazirliyi və digər aidiyyəti olanlarla razılaşdırmaqla, “İri dövlət şirkətlərinə dair vahid məlumat bazası” informasiya sisteminin fasiləsiz, dayanıqlı və təhlükəsiz fəaliyyətini təmin etmək məqsədilə tələb olunan maliyyə vəsaiti ilə bağlı təkliflərini bir ay müddətində Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabinetinə təqdim etsin.

Qərarda Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Vətəndaşlara Xidmət və Sosial İnnovasiyalar üzrə Dövlət Agentliyinə “İri dövlət şirkətlərinə dair vahid məlumat bazası” informasiya sisteminin “Elektron Hökumət” İnformasiya Sisteminə inteqrasiyası ilə bağlı zəruri tədbirlərin görülməsi tapşırılmışdır.

Qeyd olunanlarla yanaşı özəlləşdirməyə açıq elan edilən müəssisə və obyektlər barədə məlumatların ictimaiyyətə daha operativ, açıq və şəffaf yolla çatdırılması üçün, həmçinin investorların bu sahədə məlumatlılığının artırılması məqsədi ilə “Özəlləşdirmə Portalı” (www.privatization.az) yaradılmışdır. Portalda Azərbaycanın dünya və regional iqtisadiyyatda oynadığı rol, özəlləşmə sahəsində tətbiq edilən yeniliklər, özəlləşdirmə və idarəetmə sahəsində mövcud qanunvericilik bazası, müvafiq statistik göstəricilər təqdim edilir, habelə investorları maraqlandıran sualların onlayn şəklində operativ cavablandırılması üçün “onlayn əlaqə” xidməti də fəaliyyət göstərir.

Prioritet sektorlar daxil olmaqla, dövlət əmlakının idarə olunmasının səmərəliliyinin artırılması, özəlləşdirilməsi və idarəetməyə verilməsi sahələrində yeni yanaşmaların tətbiqinə başlanılmış, özəlləşdirilən dövlət əmlaklarının müstəqil qiymətləndiricilər cəlb olunmaqla bazar prinsipləri əsasında qiymətləndirilməsi və açıq, o cümlədən elektron hərraclar və investisiya müsabiqələri vasitəsi ilə satışa çıxarılması təmin edilir.

Dövlət mülkiyyətinin idarə edilməsi sahəsində həyata keçirilən tədbirlər:

§ daşınmaz əmlakın qeydiyyatı,

§ torpaqların elektron kadastr uçotunun aparılması,

§ torpaqlardan səmərəli istifadə olunması və mühafizəsi sahəsində qeydiyyat prosesi sadələşdirilmiş, bu istiqamətdə elektron xidmətlərin sayı çoxaldılmış,

§ “Kütləvi çıxarış” kampaniyaları, “Mobil ofislər” fəaliyyətə başlanması,

§ vətəndaşın istəyindən asılı olaraq daşınmaz əmlaka dair çıxarışların elektron şəkildə verilməsi təmin edilməsi,

§ daşınmaz əmlakın qeydiyyatı sahəsində dövlət rüsumu və xidmət haqqlarını hesablamağa imkan verən Əmlakın Qeydiyyatı Kalkulyatoru istifadəyə verilməsidir.

Dövlət əmlakının özəlləşdirilməsi prosesində indiyədək sənaye, ticarət, nəqliyyat, rabitə və digər xidmət sahələrində 47 minə yaxın kiçik dövlət müəssisə və obyekti, qeyri-yaşayış sahəsi, yarımçıq tikili və nəqliyyat vasitəsi xüsusi mülkiyyətə verilib, 1600-ə yaxın orta və iri müəssisə səhmdar cəmiyyətinə (SC) çevrilib və onların səhmləri çek və pul hərraclarında satılıb. Özəlləşdirilmə prosesində 250 mindən çox səhmdar səhm sahibi olmuş, 520 min nəfərdən çox insanı əhatə edən mülkiyyətçilər təbəqəsi formalaşıb. Ümumilikdə 1,2 milyondan artıq vətəndaş özəlləşdirmədən bu və ya digər formada faydalanmışdır. Yerli investorlarla yanaşı, xarici investorların da iştirak etdikləri təkcə investisiya müsabiqələri vasitəsilə özəlləşdirmə nəticəsində ölkə iqtisadiyyatına təxminən 1.1 milyard manat məbləğdə investisiyalar yatırılmış, istehsalın həcmi 1.5 milyard manat artmışdır (mənbə: www.privatization.az ).

Nəticə

Azərbaycanda enerji, nəqliyyat, rabitə və kommunal sektor dövlət şirkətləri tərəfindən idarə olunur. Neft gəlirlərindən böyük pay alan, habelə xarici maliyyə qurumlarından dövlət zəmanətli iri kreditlər almış bu sahələrdə davamlı modernləşdirmə tədbirləri həyata keçirilib, amma hökumətin gözləntiləri özünü doğrultmayıb.

Dövlət Neft Şirkəti, “Azərsu”, “Azərenerji”, “Azəriqaz” ASC-lər, AZAL, Bakı Metropoliteni, büdcəyə yük olaraq qalır. Onların büdcə qarşısında illik öhdəlikləri ilə büdcədən aldıqları investisiya xərcləri arasında kəskin disbalans var. Yəni, bəzən verdiklərindən daha çox vəsaiti investisiya xərci kimi geri alırlar. Əhalidən yığılan kommunal haqların, investisiya layihələrində, xarici kreditlərin xərclənməsində şəffaflığın aşağı səviyyədə olması başlıca problem olaraq qalır. Azərbaycanın 10 milyard dollara çatan xarici borcunun əsas hissəsini də bu qurumların aldıqları dövlət zəmanətli xarici kreditlər təşkil edir.

Dəmir yolu sektorunda liberallaşma və idarəetmə sahəsində xarici təcrübə

Azərbaycanda idarəetmə sahəsində səmərəliliyin artırılması tələb edilən sektorlar arasında dəmir yolu sahəsi də var. Bu sahədə də liberallaşma və idarəetmənin təkmilləşdirilməsi təklif edilir.
İqtisadçı, “İqtisadi Forum” ekspert qrupunun üzvü Fərid Mehralızadə dəmir yolu sektorunda liberallaşma və idarəetmə sahəsində xarici təcrübə ilə bağlı araşdırma aparıb. Ekspert araşdırmasında bir neçə ölkənin təcrübəsini öyrənib. Həmin araşdırmanı təqdim edirik:


Rusiya təcrübəsi

Rusiya böyük və əhatəli dəmiryolu sistemi ilə dünyada bu nəqliyyat vasitəsinin ən çox inkişaf etdiyi və ən çox istifadə edildiyi ölkələrdən biridir. İstər infrastruktur, istər yolların uzunluğu, istərsə də lokomotiv və vaqonların sayına görə Rusiya dünyada ən böyük potensiala malik ölkədir.

Sovet İttifaqının dağılmasından sonra yeni qurulmuş dövlətlərin iqtisadi sistemi tam oturuşmadığı üçün digər bir çox sahə kimi dəmiryolu ilə yük və sərnişin daşınmasında da ciddi azalma baş verdi. Rusiyada dəmiryolu sistemi ilə bağlı reform fəaliyyətini başlaması da, həmin azalmanın fonunda dövlətə məxsus olan dəmiryolu şirkətinin böyük maliyyə zərərlərinin qarşısının alınması ilə əlaqədar idi. Dəmiryollarının dağılmış infrastrukturunun bərpa edilməsi, xidmət səviyyəsinin və təhlükəsizlik tədbirlərinin yüksəldilməsi, yük və sərnişin daşınmasına artan tələbin qarşılanması üçün investisiyaların cəlb edilməsi baxımından hökümət dəmiryolu sisteminə özəl şirkətlərin daxil olmasında maraqlı idi. Burada xüsusilə qısa xəttlərin idarəetməsinin özəl şirkətlər tərəfindən həyata keçirilməsi hədəflənirdi.

Dəmiryolu sistemində reformlara başlamadan öncə atılan ilk addım məsələnin hüquqi infrastrukturunun yaradılması ilə bağlı olmuş və 1995-ci ildə qəbul edilən 153 saylı Federal Qanunda dəmiryolu sisteminə daxil olan subyektlərin hüquqi əsası formalaşdırılmış, 1997-ci və 1998-ci illərdə verilən fərmanlarda isə, dəmiryolu sisteminin sərbəstləşdirilməsi və rəqabət mühitinin yaradılmasıyla bağlı məsələlər öz əksini tapmışdır. Bu mərhələdə eyni zamanda dəmiryolu ilə bağlı istehsal fəaliyyəti həyata keçirən (lokomotiv və vaqon istehsalı da daxil olmaqla) müəssisələrin və dövlətə məxsus dəmiryolları şirkətinin balansında olan xəstəxana, məktəb, istirahət mərkəzləri kimi obyektlərin özəlləşdirilməsi həyata keçirilmişdir.

Rusiyada dəmiryolları sistemi ilə bağlı həyata keçirilən reformlar üç mərhələdən ibarətdir. Birinci mərhələdə, 2003-cü əvvəlində “Rusiya Federasiyasında Dəmiryolu Nəqliyyatına dair Federal Qanun”nun qüvvəyə minməsi ilə birlikdə Nəqliyyat Nazirliyinin tabeliyində iki qurum yaradıldı. Bunlardan birincisi Federal Dəmir Yolu Nəqliyyat Agentliyi (The Federal Railway Transport Agency, Roszheldor) dəmiryolları ilə bağlı tənzimləyici qurum funksiyasını yerinə yetirməyə başladı. Digər qurum Rossiyskie Zeleznye Dorogi (RZD) isə dövlətə məxsus dəmiryolu infrastrukturunu, eləcə də yük və sərnişin daşınması prosesini idarə edən şirkət idi. Qanunda həm də RZD-nin müəyyən etdiyi standartlara cavab verən şirkətlərə dəmiryolu şəbəkəsinə qoşulmaq hüququ verməsi də öz əksini tapdı.

Dəmiryolu sistemiylə bağlı fəaliyyət göstərən digər iki qurum isə Federal Tarif Xidməti (Federal Service for Tariffs) və Federal Antiinhisar xidməti idi (The Federal Antimonopoly Service). Bu qurumlardan ilki təbii inhisarın olduğu sahələrdə tarifləri müəyyən edən qurum kimi çıxış edirdi. Antiinhisar xidməti isə Dəmiryolu nəqliyyatı da daxil olmaqla təbii inhisarların olduğu sektorları tənzimləyən qurumdur və bu qurum dəmiryolu infrastrukturuna çıxış imkanlarını üçün ayrıseçkilik edilməməsinə, sağlam rəqabətin təmin edilməsinə məsuldur. Dövlət dəmiryollarında Inhisar və rəqabət məsələlərini məhz bu qurumlar vasitəsi ilə tənzimləyir.

Onu da qeyd etmək lazımdır ki, Rusiya təcrübəsində özəl şirkətlərin dəmiryolu sektorunda fəaliyyət göstərməsinin 2 forması müəyyən edilib. İlk formada özəl şirkətlər əldə etdikləri vaqonlar vasitəsiylə (Ki bu vaqonların əksəriyyəti RZD tərəfindən kirayə verilib) sərnişin və yük daşıma, yük boşaltma və doldurma kimi lojistika xidmətləri göstərir. İkinci formada isə yeni qəbul edilmiş qanunlar sayəsində artıq özəl şirkətlər özləri yeni aldıqları vaqonları digər şirkətlərə kirayə verməklə bu sektorda fəaliyyət göstərə bilməkdədirlər. Vaqon və şirkət sayının artması rəqabəti də artırmış, nəqliyyat tarifləri ucuzlaşmış və bunun nəticəsində həm daşımaların həcmi, həm də dəyəri artmışdır.

Reformların ikinci mərhələsində Rossiyskie Zeleznye Dorogi (RZD)-nin strukturunda dəyişiklik edilmiş və şirkət dəmiryolu sektorunda fəaliyyət göstərən 63 fərqli subşirkətə ayrılmışdır ki, bu şirkətlərin bəzilərinin səhmləri emissiyaya buraxılmış, yəni bir hissəsi özəlləşdirilmişdir.

Bunu da qeyd etmək lazımdır ki, vaqonların əldə edilməsi sərbəstləşsə də, özəl şirkətlərə məxsus vaqonlarda da dövlət Dəmiryolu Şirkətinə məxsus Lokomotivlər istifadə edilir çünki RZD lokomotivlərin və maşinist heyətinin də özəlləşdirilməsinə qarşı çıxır və maşinistlərin hazırlanmasından və onların sertifikasiyasından məsuldur.

Ancaq, sərnişin daşınması fəaliyyəti həyata keçirən şirkətlərin bilet qiymətlərini müəyyən etmək, biletləri satmaq və stansiyadakı iaşə obyektlərini işlətmək hüququ vardır.

Rusiya Dəmiryolları Şirkətinin (Rossiyskie Jeleznıye Dorogi, RZD) Maliyyə göstəriciləri 2002-2013 (Milyard rubl)

Polşa təcrübəsi

Avropa Birliyinə üzvlükdən öncə Dəmiryolu sistemini Avropa Birliyi tələblərinə uyğunlaşdırmalı olan Polşada, Dövlət Dəmiryolu şirkəti olan "Polskie Koleje Pantswowe”-da islahatlar 2001-2003-cü illərdə həyata keçirilmişdir. Bu islahatlar çərçivəsində dəmiryollarında infrastrukturun idarə edilməsiylə qatarların idarəedilməsi ayrılmış, dövlət dəstəyinə ehtiyyac duyulan dəmiryolu ilə sərnişin daşımaya xüsusi yanaşma, infrastrukturun dövlətə məxsusluğunun saxlanması şərtiylə özəl şirkətlərin bazara daxil olması kimi məsələlər öz həllini tapmışdır.

Polşada infrastruktur və nəqliyyat sisteminin idarə edilməsində Almaniya, Hollandiya və Avstriya kimi ölkələrdə də istifadə edilən “Holdinq Modeli”-indən yararlanılıb və bu modelə əsasən, infrastrukturun idarəedilməsiylə bağlı olaraq Polskie Linie Kolejowe SA (PKP PLK SA), yük daşımaları ilə bağlı PKP Cargo SA, sərnişin daşınmasıilə bağlı isə P Intercity SA və Przewozy Regionalne şirkətləri qurulmuşdur.

Polşada dəmiryolları sisteminin yenidən qurulmasıyla bağlı qarşılaşılan ən böyük problemlərdən biri regionlarda fəaliyyət göstərən xətlərin maliyyə yükü məsələsi idi. Bu məsələni həll etmək üçün hökümət ilk olaraq regional xəttlərlə bağlı yaranan borcların silinərək həmin xəttlərin idarəçiliyinin Polşanın inzibati ərazi vahidləri olan Voyevodalıqlara tapşırılmasını həyata keçirmək istəsə də, bu Avropa Birliyi standartlarına cavab vermədiyi üçün həmin xəttlərin özəlləşdirilməsi qərara alınmışdır, buna rəğmən hökümət həmin xəttlərlə bağlı 2020-ci ilədək mərkəzi büdcədən 7.5 milyard zloti ayırmaqla bağlı qərar qəbul etmişdir.

Özəl şirkətlərin dəmiryolu infrastrukturundan istifadə üçün ödəyəcəyi haqq həmin xəttin istifadə edilmə tezliyinə, və eləcə də qatarın ağırlığına və sürətinə əsasən müəyyən edilir:

Polşada özəl sektorun dəmiryolu sistemində iştirakının bir maraqlı cəhəti də, bir çox ölkədən fərqli olaraq özəl şirkətlərin Polşada həm də Lokomotiv və maşinist xidmətləri təklif etməsidir. 2016-cı ildəki məlumata görə ölkədə 54 özəl şirkət bu istiqamətdə fəaliyyət göstərir.

Rumıniya təcrübəsi

1999-cu ildə qəbul edilən qərarla Rumıniya Milli Dəmir Yolu Şirkəti (SNCFR) bir-birindən ayrı 5 fərqli səhmdar cəmiyyətə ayrılmışdır:

1. İnfrastrukturun idarə edilməsi ilə məşğul olan - “CFR”- S.A,

2. Yüklərin daşınmasından məsul olan - “CFR Marfa”-S.A,

3. Sərnişin daşınmasından məsul olan - “CFR Calatori”-S.A

4. Aktivlərin idarə edilməsi ilə məşğul olan - “SAAF”-S.A

5. Maliyyə əməliyyatları ilə məşğul olan - “SMF”-S.A

Bu qurumların yaradılmasından sonra SNCFR bütün səlahiyyətlərini və resurslarını yuxarıda qeyd edilən şirkətlərə təhvil vermişdir. Eyni zamanda ehtiyyac duyulmayan 59.200 yük, 1800 sərnişin vaqonu, 1650 lokomotiv, vaqon təmiri sexləri və bir çox digər obyektlər satılması və ya başqa sahələrdə istifadə edilməsi üçün Aktivlərin idarə edilməsindən məsul olan qurumun balansına keçmiş, 23200 nəfər işçi işdən çıxarılmışdır.

Rumıniyada dəmiryolu sektoru ilə bir-başa əlaqəsi olmayan sahələrdən ehtiyyac duyulan xidmətləri almaqla bağlı məsələlərə siyasi müdaxilələrin və korrupsiyanın qarşısını almaq üçün həmin xidmətlərin kənar mənbələrdən təmin edilməsi üsulu seçilmişdir. Bununla bağlı olaraq vaqon və lokomotivlərin alınması, onlara təmir və xidmət göstərilməsi, İT xidmətləri, infrastruktura xidmət göstərilməsi kimi xidmətlər özəl şirkətlərdən ödəniş edilməklə əldə edilmişdir.

2007-ci ilin yanvarından etibarən, Rumıniyanın Avropa Birliyinə daxil olması ilə birlikdə, dəmiryolları ilə bağlı özəl nəqliyyat şirkətlərinə bazarda bərabərhüquqlu iştirak haqqı təmin edilmişdir. Dəmiryolu infrastrukturundan istifadə haqqı, azad rəqabət kimi hallar özəl şirkətlərin xüsusilə də yük daşımacılığı ilə bağlı fəaliyyətini stimullaşdırılmış və 2009-cu ilədək 28 özəl şirkət yük daşımaqla bağlı lisenziya əldə edərək fəaliyyətə başlamışdır.

Cədvəl. Rumıniyada dəmiryolu vasitəsiylə yük daşımalarında özəl şirkətlərin payı

Rumıniya höküməti ilə özəl nəqliyyat şirkətləri arasında bağlanan müqaviləylə, rentabelli olmayan sərnişin xəttləri özəl şirkətlər tərəfindən həyata keçirilri və həmin xəttlərdə yaranan zərər mərkəzi bwdcə vəsaiti hesabına qarşılanır. 2009-cu ildə sərnişin nəqliyyatında özəl şirkətlərin payı isə nisbətən az, 2.5%-ə bərabər olub.

Türkiyə təcrübəsi

Türkiyədə özəl şirkətlərin dəmiryolu nəqliyyatı sisteminə qoşulması 2013-cü ildə qəbul edilən “Dəmiryolu nəqliyyatının sərbəstləşdirilməsi haqqında” qanunla mümkün olmuşdur. Həmin qanun layihəsində sərbəstləşmənin əsas məqsədinin xidmət keyfiyyətinin yüksəldilməsi və qiymətlərin rəqabətli bazarda daha uyğun səviyyə gəlməsi olduğu qeyd edilmiş və özəl şirkətlərə dəmiryolu infrastrukturu inşa etmək və həmin xəttləri işlətmək, eləcə də dövlətə məxsus dəmiryolu infrastrukturundan istifadə edərək bazara daxil olmaq hüququ verilmişdir. Bu qanunla birlikdə, Dəmiryolları ilə bağlı əsas tənzimləyici qurum olan Türkiye Cumhuriyeti Devlet Demiryolları İşletmesi Genel Müdürlüğü dəmiryolu infrastrukturunun idarə edilməsi üzrə ixtisaslaşdırılmış, nəqliyyat və yük daşımaları və vaqonların təmiri üçün isə ayrıca şirkət yaradılmışdır.

Türkiyədə dəmiryolları sisteminə qatılmaq istəyən özəl şirkətlərin müvafiq lisenziyanı əldə etməsi üçün müəyyən kriteriyalar tələb edilir. Məsələn sərnişin daşıma sahəsində çalışma qistəyən şirkət ən azı 6 vaqona və 2 lokomotivə sahib olmalıdır. Yük daşıma sahəsində çalışmaq istəyən şirkət isə bir dəfə ən azı 1500 ton yük qəbul edə bilməlidir. Lisenziyalar üçün tələb edilən rüsumun dəyəri isə 25-100 min türk lirəsi arasında müəyyən edilib. Stansiyaların idarə edilməsiylə bağlı qurulan şirkətlərə isə tələb nizamnamə kapitalının ən azı 1 milyon lirə olması şərtidir. Əsasnamə də həmçinin qeyd edilir ki, müvafiq lisenziyalar şirkətlərə 10 illik müddətə verilir və həmin müddət ərzində bu lisenziyalar digər şirkətlərə ötürülə və satıla bilməz.


Yaponiya təcrübəsi

Yaponiyada dəmiryolu sisteminin sərbətləşməsi Dövlətə Məxsus dəmiryolu şirkətinin iflasla üz-üzrə qalması nəticəsində həyata keçirilmişdir. Hava yolu nəqliyyatının və minik avtomobillərinin inkişafıyla birlikdə, 1960-cı illərdən etibarən dövlətin dəmiryoli şirkəti olan JNR-in (Japanese National Railways)bazar payı azalmağa başlayır və artıq 80-ci illərdə şirkətin borcu 30 milyard yeni keçmişdi. Bu dönəmdə Yaponiyada həyata keçirilən dəmiryolu islahatlarının əsas hədəfinin dövlət subsidiyalarına ehtiyyac olmayan və rəqabət şəraitində müstəqil fəaliyyət göstərən bilən dəmiryolu sistemi formalaşdırılmaq olduğu qeyd edilir.

Buna görə də, hökümət JNR-in müxtəlif bölgələrdə fəaliyyət göstərən 6 regional şirkətə bölünməsinə və daha sonar özəlləşdirilməsinə qərar verdi. Yük daşımaları isə Freight Railway Co adlı bir şirkət tərəfindən satın alındı. Beləcə bazarda 7 şirkət fəaliyyət göstərməyə başladı.

Hökümət sürətli dəmiryollarının tikintisini maliyyələşdirmək üçün istifadə etdiyi vəsait, dəmiryolu sistemindən təqaüdə çıxan vətəndaşlara verilən ödənişlər və digər borclarla birgə formalaşan 37.1 trilyon yapon yeni dəyərindəki borcun bir hissəsini azaltmaq üçün, borcun bir hissəsini sərnişin daşımayla məşğul olan üç və yük daşımasıyla məşğul olan bir şirkətə əldə etdikləri dəmiryolu aktivləri müqabilində ötürdü. Beləcə ümumi borcun 14.5 trilyonluq hissəsi həmin 4 şirkət tərəfindən ödənməyə başlandı.

Yaponiyada fəaliyyət göstərən özəl şirkətlərin dəmiryollarında əldə etdikləri gəlirin əhəmiyyətli bir hissəsi də stansiya ərazisində yerləşən iaşə obyektlərindən əldə edilir. Stansiyaları hər gün 16 milyon insan ziyarət etdiyi üçün, özəl şirkətlər həm də sahib olduqları xəttlərdə ticarət və reklam fəaliyyəti ilə məşğul olaraq ciddi gəlir yarada bilirlər. Statistikaya görə özəl şirkətlərin gəlirlərinin 71 faizi dəmiryolu nəqliyyatı ilə bağlı fəaliyyətlərindən, 29 faizi isə ticarət və reklam fəaliyyətindən formalaşır.

Yaponiyada özəl şirkətlər dəmiryolunda yük və sərnişin daşıma ilə birlikdə həm də istifadə etdikləri inftasrtukturu da özləri idarə edirlər. Ölkədə olan bir çox limanlardan dəmiryoluna çıxışın olması dəmiryolu nəqliyyatında olan rəqabəti daha da artırmışdır. Xüsusilə sərnişin daşıma sahəsində rahatlıq, dəqiqlik, sürət kimi kriteriyalar üzrə ciddi rəqabət mühiti formalaşmıdır ki, bu da dəmiryolu sisteminin bir çox regional kiçik şirkətlərə bölünməsi vasitəsi ilə təmin edilmiş, həmin kiçik şirkətlərin çoxluğu rəqabət mühitini artıraraq, inhisarlaşmanın qarşısını almışdır.

Dəmir yolu sektoru şirkətlərində korporativ idarəetmə təcrübələri

Rusiyada Dəmir yollarının idarəetmə strukturu 4 həlqədən ibarətdir. Bu həlqələrdən birincisi “Direktorlar şurası”dır. Şuranın 13 üzvü var. Direktorlar şurasınnın sədri ölkənin baş nazirinin müavinidir. Şuranın digər üzvləri də müxtəlif dövlət qurumlarının vəzifəli şəxslərindən ibarətdir. Daha sonrakı həlqə idarə heyətidir. İdarə heyəti sədrdən, onun müavinlərindən və müxtəlif daxili struktur vahidlərinin rəhbərlərindən ibarətdir, hal-hazırda 23 üzvü var. 3-cü həlqə hesab edilən Audit komitəsi də müxtəlif dövlət qurumlarının vəzifəli şəxslərindən təşkil edilib və 7 üzvü var. 4-cü həlqə isə Elmi-texniki şuradır. Bu şuranın üzvləri isə qurumun müxtəlif vəzifəli şəxslərindən, dəmiryolları ilə bağlı akademik fəaliyyəti olan şəxslərdən və dəmiryolları ilə bağlı sahələrdə fəaliyyət göstərən şirkətlərin rəhbərlərindən və müxtəlif qeyri-kommesriya təşkilatlarının nümayəndələrindən ibarətdir.

Gürcüstan Dəmiryollarının səhmlərinin 100 faizi Gürcüstan Tərəfdaşlıq Fonduna (The Georgian Partnership Fund – Dövlət İnvestisiya Fondu) məxsusdur. Şirkət 3 seqmentdə fəaliyyət göstərir: İnfrastruktur, karqo və sərnişin daşıma. Gürücstan Dəmir Yolları Ölkədə ən böyük işə götürəndir. Belə ki, qurumun 12 min işçisi var. Qurumun idarəetmə strukturu iki hissədən ibarətdir - Direktorlar şurası və Müşahidə şurası. Direktorlar şurasında 5 şəxs təmsil olunur: Direktorlar şurasının sədri, (ceo) Maliyyə direktoru, İnfrastruktur üzrə Direktoru, Yük daşımaları üzrə direktor və sərnişin daşıma üzrə direktor. Müşahidə şurası isə 6 nəfərdən ibarətdir sədr, sədr müavini, audit komitəsinin üzvə və 3 digər üzv.

Türkiyə Dövlət Dəmiryolları idarə heyəti tərəfindən idarə edilir. İdarə heyətinin sədri qurumun rəhbəri hesab edilir. Eyni zamanda idarə heyətinin katibliyi (və ya aparatı) fəaliyyət göstərir. Qurumun tabeliyində 7 regional mərkəz və 17 departament fəaliyyət göstərir.

Çin Dəmiryolu Şirkəti Çin Xalq Respublikasında dəmir yolu sərnişin və yük daşınması xidmətləri həyata keçirən və dövlət nəzdində yaradılan bir müəssisəsidir. Şirkətin səhmdarı rolunda Maliyyə Nazirliyi çıxış edir. Bir neçə il öncəyədək qurum Dəmir Yolları Nazirliyinə tabe idi və hətta öz məhkəmə və prokurorluq sisteminə sahib idi. Dəmir yollarından məsul polis idarəsi hələ də, qurumun tabeçiliyindədir. Çin Dəmiryolları hal-hazırda 21 törəmə şirkəti vasitəsi ilə sərnişin və yük daşımalarını həyata keçirir.

Hindistan dəmir yolları 18 regional mərkəzdən ibarətdir. Hər bir regional mərkəz baş menecer tərəfindən idarə edilir. Mərkəzi aparat isə idarə heyəti tərəfindən idarə olunur. İdarə heyəti sədr və 5 digər üzvdən ibarətdir. Qurumun sədri bir-başa olaraq Dəmiryolu Nazirinə tabedir.

Qazaxıstan Dəmir Yollarında da Direktorlar şurası mövcutdur. Bu şura şirkətin stratejiq məqsədlərini müəyyən edir, inkişaf prioritetlərini və uzun müddətli yol xəritəsini müəyyənləşdirir. Direktorlar şurasının nəzdində 4 komitə fəaliyyət göstərir: Audit komitəsi, Mükafatlandırma komitəsi, Strategiya və maliyyə komitəsi, ətraf mühitin mühafizəsi və təhlükəsizlik idarəsi. Maraqlıdır ki, direktorlar şurasının 9 üzvündən altısı alman vətəndaşıdır. İdarə Heyəti isə, şirkətin Kollegial İcra Orqanıdır. Onun məsul olduğu məsələlər aşağıdakılardır:

İnkişaf Planının bir hissəsi olaraq qurumun büdcəsinin təsdiqlənməsi;

- Şirkətin İnkişaf Planını hazırlamaq və Direktorlar Şurasına təqdim etmək;

- İnkişaf Planının icrası;

- Səhmdarın və Direktorlar Şurasının müstəsna səlahiyyətlərinə aid olmayan qurumun fəaliyyətinin digər məsələlərinə dair qərarlar.

- Qazaxıstan Respublikasının ərazisində filial və nümayəndəliklərin yaradılması və bağlanması barədə qərarlar, habelə onların qaydalarının təsdiq edilməsi;

- Qurumun inzibati və idarəetmə işçilərinin (İdarə Heyətinin üzvləri, Daxili Audit Xidməti və katiblər istisna olmaqla) əmək haqqı qaydaların və sxemlərinin təsdiq edilməsi və s.

Qazaxistan Dəmir Yollarının idarəetmə strukturunda diqqət çəkən məqam isə, “Korparativ ombudsman”nın fəaliyyət göstərməsidir. Onun vəzifələri və səlahiyyətləri bunlardır:

- işçilərə, əmək mübahisələrinin, münaqişələrin iştirakçılarına tövsiyə etmək və onlara qarşılıqlı məqbul, konstruktiv və reallaşdırıla bilən bir həll yolunu hazırlamaqda, Qazaxıstan Respublikasının qanunvericiliyinə əsaslanaraq, (o cümlədən zəruri hallarda məxfilik nəzərə alınmaqla kömək etmək);

- Fondun işçiləri və təşkilatlarının problemli sosial və əmək məsələlərinin həllində, eləcə də Fondun işçiləri və təşkilatlarının iş etikası prinsiplərinə riayət olunmasında köməklik göstərmək;

mübahisədə, münaqişədə və ya problemli vəziyyətlərdə iştirak edən şəxslər üçün münaqişələrin (mübahisələrin) həlli ilə bağlı tövsiyələrin hazırlanması;

- sistemli, hüquqi və təşkilati xarakter daşıyan münaqişələrin (mübahisələrin) həlli və qarşısının alınması, habelə iş etikası prinsiplərinə riayət edilməsi barədə Fondun vəzifəli şəxslərinə və təşkilatlara məsləhət vermək.