Cəmiyyətin Covid-19 pandemiyasının mənfi təsirlərinə həssas əsas risk qruplarından biri də çoxuşaqlı ailələrdir. Beynəlxalq təşkilatların və tədqiqat universitetlərin çoxsaylı araşdırmaları göstərir ki, pandemiyanın və onunla əlaqədar tətbiq olunan karantin tədbirlərinin çoxuşaqlı ailələrə təsirləri heç də yalnız iqtisadi xarakterli problemlərlə məhdudlaşmır: belə ailələrdə uşaqların üzləşdikləri sosial və psixoloji xarakterli problemlər təsir gücünə görə nəinki iqtisadi çətinliklərdən geri qalmır, əksinə, hətta daha dərin və uzunmüddətli təsirlər yarada bilir.
Buna görə də, beynəlxalq təşkilatlar tövsiyə edirlər ki, pandemiya şəraitində çoxuşaqlı ailələrə göstərilən yardımlar heç də yalnız maddi yardımlarla məhdudlaşmamalı, həm valideynlər, həm də uşaqlar müxtəlif psixoloji dəstək proqramları ilə əhatə olunmalı, valideynlərin ev şəraitində asudə vaxtın səmərəli təşkili, ailədaxili münasibətlərin düzgün təşkili və s. kimi məsləhət xidmətlərinə çıxışı təmin edilməlidir.
Dünya ölkələrinin təcrübələrinin araşdırılması göstərir ki, ayrı-ayrı ölkələrdə pandemiya dövründə belə ailələrə göstərilən dövlət sosial yardımlarının, habelə qeyri-maddi formada təqdim olunan ictimai qayğının həcmi və əhatə dairəsi həmin ölkələrin inkişaf səviyyəsindən, hökumətlərin maddi imkanlarından və gücündən asılı olaraq çox geniş diapazonda fərqlənir. Bu zaman uşaqlara və uşaqlı ailələrə dövlət sosial yardım sisteminin oturuşmuş və işlək mexanimlərinə malik ölkələr yaxşı mənada xüsusilə fərqlənirlər. Belə mexanizmlərə malik olmayan və hökumətlərinin imkanları məhdud olan ölkələrdə isə pandemiya çoxuşaqlı ailələrin daha da yoxsullaşmasını gücləndirib.
Çoxuşaqlılıq tarixən Azərbaycan cəmiyyətinin əsas xarakterik xüsusiyyətlərindən biri hesab olnur. SSRİ-nin tərkibində olduğu dövrdə Azərbaycanın ayrı-ayrı bölgələrində, xüsusilə kənd yerlərində çoxuşaqlı ailələr bütün ailələrin əksəriyyətini təşkil edirdi. XX əsrin 70-80-ci illərindən başlayaraq Azərbaycanda çoxuşaqlı ailələrin sayı azalmağa başlayıb. Azərbaycan siyasi müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra ölkədə çoxuçaqlı ailələrin sayının azalması prosesi daha da sürətlənib: DSK-nın əhalinin siyahıyaalınma məlumatlarına əsasən, ölkədə 4 və daha çox uşağı olan ev təsərrüfatlarının sayı 1999-cu ildə 213.9 min olduğu halda, 2009-cu ildə bu say 126.7 minə düşüb, yəni 1.7 dəfə azalıb. 2019-cu ildə keşirilən əhalinin siyahıya alınmasının nəticələri üzrə məlumatlar hələ açıqlanmasa da, DSK-nın digər əlaqəli məlumatları əsasında apardığımız hesablamalar 2020-ci ildə ölkədə 4 və daha çox uşağı olan ailələrin sayının təqribən 70 min ətrafında olduğunu söyləməyə əsas verir. Statistik məlumatlara və formalaşmış təcrübəyə əsasən demək olar ki, bu ailələrin əksəriyyəti (təqribən 60%-ə qədəri) əsasən kənd yerlərində yaşayır. Bu tədqiqatda pandemiya və karantin şəraitində ölkədə çoxuşaqlı ailələrin, xüsusilə uşaqların üzləşə biləcəyi mənfi təsirlərin azaldılması, onların rifahının pisləşməsinin qarşısının alınması istiqamətində Azərbaycan hökumətinin həyata keçirdiyi sosial siyasət addımları araşdırılır.
Adətən belə siyasət tədbirləri 2 hissədən ibarət olur: i) çoxuşaqlı ailələrə münasibətdə hökumətin davamlı həyata keçirdiyi sosial nüdafiə tədbirləri və ii) bilavasitə pandemiyanın yaratda biləcəyi yeni mənfi təsirlərin qarşısının alınması yaxud azaldılmasına yönəlik addımlar. Buna görə də tədqiqat zamanı çoxuşaqlı ailələrə və onların sosial müdafiəsinə münasibətdə hökumətin mövcud siyasəti və belə siyasətin hüquqi bazası öyrənilir, pandemiya ilə bağlı hökumətin belə ailələlərə münasibətdə tətbiq etdiyi əlavə sosial müdafiə mexanizmləri araşdırılır.
Tədqiqat zamanaı araşdırmanın predmetinə uyğun həm zəruri hüquqi-normativ baza araşdırılıb, həm müvafiq dövlət və hökumət qurumlarının hesabatları öyrənilib, həm də zəruri məlumatların əldə edilməsi üçün müvafiq qurumlara informasiya sorğuları ilə müraciət olunub.
Yerli və xarici təcrübənin öyrənilməsi və araşdırılması nəticəsində tədqiqatın sonunda pandemiya və digər oxşar hallarda çoxuşaqlı ailələrin sosial müdafiəsinin təşkili və gücləndirilməsi sahəsində hökumət siyasətinin təkmilləşdirilməsi istiqamətində tövsiyələr verilir.
Dünya ölkələrinin təcrübəsinə əsasən, hökumətin çoxuşaqlı ailələrə və onların sosial müdafiəsinə yönəlik siyasəti, bir qayda olaraq, onun ya demoqrafik siyasətinin (məsələn, ya doğumun stimullaşdırılmasına (Rusiya), ya da doğumun məhdudlaşdırılmasına (Çin) yönəlik), ya ailənin sosial müdafiəsi və uşaq haqqlarının qorunması siyasətinin (ABŞ və Avropa ölkələri), ya da yoxsulluğun azaldılması sahəsində siyasətinin mühüm tərkib hissəsi kimi meydana çıxır. Bu sahədə hökumətin qarşısında duran vəzifələrin miqyasından asılı olaraq hətta çoxuşaqlı ailələrin sosial müdafiəsinə yönəlik ayrıca siyasətin işlənilməsi də mümkündür.
Azərbaycanda çoxuşaqlı ailələrin sosial müdafiəsinə yönəlik sistemli şəkildə işlənilmiş və ardıcıl həyata keçirilən vahid hökumət siyasəti yoxdur. Ayrı-ayrı dövlət proqramlarında və siyasət sənəalərində çoxuşaqlı ailələrə münasibət ya ümumi şəkildə ifadə olunur, ya da çoxuşaqlı ailələrin sosial müdafiəsi ilə bağlı müəyyən addımlar nəzərdə tutulur.
Yeri gəlmişkən, Ünvanlı dövlət sosial yardımı (ÜDSY) dedikdə dövlət tərəfindən aztəminatlı ailələrə aylıq verilən pul yardımı nəzərdə tutulur. Aztəminatlı ailə dedikdə, orta aylıq gəlirləri hər bir ailə üzvü üçün ehtiyac meyarının məcmusundan aşağı olan ailə nəzərdə tutulur. Bu zaman ailənin gəlirləri dedikdə, ailə üzvlərinin bütün növ gəlirləri, o cümlədən mülkiyyətdən, ailə üzvlərinə məxsus əmlakdan, faktiki alınan alimentlərdən, kreditdən, şəxsi yardımçı təsərrüfatdan (iri və xırda buynuzlu malqara, ev quşları, arı ailəsi və s.) əldə olunan və yaxud əldə oluna biləcək pul və natural formada gəlirlərinin toplusu nəzərdə tutulur.
Orta aylıq gəliri onlardan asılı olmayan səbəblərdən hər bir ailə üzvü üçün ehtiyac meyarının məcmusundan aşağı olan aztəminatlı ailələr ÜDSY almaq hüququna malikdirlər. Aztəminatlı ailələr ehtiyac meyarının məcmusu ilə orta aylıq gəlirinin arasındakı fərq məbləğində ünvanlı dövlət sosial yardım alırlar
[1]. Ünvanlı dövlət sosial yardımının təyin edilməsi məqsədilə 2020-ci il üçün ehtiyac meyarının həddi 160 manat məbləğində təsdiq olunmuşdu
[2].
Sosial müavinətlər haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanununa
[3] (7 fevral 2006-cı il, № 55-IIIQ) 29 oktyabr 2013-cü il tarixli 791-IVQD nömrəli Azərbaycan Respublikasının Qanunu ilə edilən əlavə və dəyişikliklər nəticəsində qanunun 4.0.1-cü bəndində qeyd olunan aylıq müavinətlərin sırasına “beşdən çox uşağı olan qadınlara müavinət” növü əlavə edildi. 2013-cü ildə qanuna edilən həmin əlavə və dəyişikliklərə əsasən beşdən çox uşaq doğub tərbiyə edən qadınlara, uşaqların sağ olması şərti ilə, bu hüququn yaranmasına səbəb olmuş uşağı (yəni altıncı uşağı) bir yaşına çatdıqda müavinət təyin edilir. Bu müavinət uşağın 18 yaşı tamam olan ayın sonunadək verilir. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 15 aprel 2019-cu il tarixli Fərmanına əsasən bu müavinətin məbləği hər uşağa görə 2019-ci ilin aprelin 1-dən 55 manat məbləğində müəyyənləşdirilib
[4].
Müavinət Azərbaycan Respublikasının Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi Nazirliyi yanında Dövlət Sosial Müdafiə Fondu tərəfindən tələb olunan sənədlər təqdim edildikdən sonra təyin edilir və ödənilir
[5]. Tədqiqat zamanı Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiə Nazirliyinə ünvanlanan informasiya sorğusuna cavab olaraq Nazirlikdən bildiriblər ki, 2020-ci ildə 9 mindən çox uşağa görə 2532 ailəyə belə müavinət ödənilməkdədir.
Sosial müdafiəyə xüsusi ehtiyacı olan və işə düzəlməkdə çətinlik çəkən vətəndaşlar üçün kvota tətbiq edilməsi Qaydasına (Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 2005-ci il 22 noyabr tarixli 213 nömrəli Qərarı ilə təsdiq edilib) əsasən “yetkinlik yaşına çatmamış uşaqları tərbiyə edən tək və çoxuşaqlı valideynlər” sosial müdafiəyə xüsusi ehtiyacı olan və işə düzəlməkdə çətinlik çəkən vətəndaşların kateqoriyasına daxildir
[6].
Bir sıra dünya ölkələrinin təcrübələrində uşaqlı ailələr üçün nəzərdə tutulan sosial müdafiə tədbirləri sırasında vergi güzəştləri və vergidən azadedilmələr mühüm yer tutur. Azərbaycan Respublikasının Vergi Məcəlləsində xüsusi olaraq çoxuşaqlı ailələrə münasibətdə yalnız gəlir vergisi üzrə müəyyən güzəşt nəzərdə tutulur. Belə ki, Məcəllənin “Gəlir vergisindən azadolmalar və güzəştlər”adlı 102-ci maddəsinin 102.5-ci bəndinə əsasən, qohumluq dərəcəsindən asılı olmayaraq himayəsində azı üç nəfər, o cümlədən gündüz təhsil alan 23 yaşınadək şagirdlər və tələbələr olan ər və ya arvaddan birinin vergi tutulmalı olan aylıq gəliri 50 manat məbləğində azaldılır
[1]. Bu qayda uşaqların 18 yaşa, tələbələrin və şagirdlərin 23 yaşa çatdığı ilin sonunadək, habelə uşaqların və himayədəkilərin öldüyü hallarda ölüm ilinin sonunadək saxlanılır. Fiziki şəxslərin vergi tutulan gəliri uşağın doğulduğu və himayədə olanın himayəyə götürüldüyü aydan başlayaraq azaldılır.
Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 5 may 1994-cü il tarixli 176 nömrəli qərarı ilə təsdiq edilmiş Ümumtəhsil internat məktəblərinin nümunəvi Əsasnaməsinə əsasən ümumi tipli ümumtəhsil internet məktəblərinə çoxuşaqlı, lazımi maddi-məişət və tərbiyə şəraiti olmayan ailələrdən gələnlər uşaqlar qəbul olunurlar
[2].
2. “Çoxuşaqlı ailə”nin müəyyənliyi və sayı
Çoxuşaqlı ailələrə və onların sosial müdafiəsi sahəsində hökumət siyasətini müəyyən edən strategiya və proqram sənədlərin, habelə normativ-hüquqi aktların şərhi ilə bağlı yuxarıda verdiyimiz qısa icmaldan aydın olur ki, hökumətin bu sənədlərində “çoxuşaqlı ailə” ifadəsinin dəqiq müəyyənliyi yoxdur. Ailədəki uşaqların sayı meyar kimi götürülərək müavinətin verilməsi nəzərdə tutulan yalnız bir mexanizm var ki, bu da 5-dən çox uşağı olan analara verilən aylıq müavinətdir. Bu halda da ailədə məhz 6-cı uşağın doğulması və onun 1 yaşına çatması zamanı anaya aylıq müavinətin ödənilməsinə başlanılır. Yəni bu halda “çoxuşaqlılıq” 6 uşaqdan başlamış olur.
Amma vaxtıilə bu istiqamətdə müəyyən cəhdlər olb. Belə ki, mətbuatda gedən məlumatlara əsasən Ailə, Qadın və Uşaq Problemləri üzrə Dövlət Komitəsi tərəfindən 2012-ci ildə “Çoxuşaqlı ailələrə dövlət dəstəyi haqqında” qanun layihəsi hazırlanıb və həmin layihədə çoxuşaqlı ailələrin sosial müdafiəsinin gücləndirilməsi istiqamətində bir sıra konkret sosial müdafiə mexanizmlərinin tətbiqi nəzərdə tutulub
[3]. Ailə, Qadın və Uşaq Problemləri üzrə Dövlət Komitəsinə etdiyimiz müraciətə cavab olaraq, Komitə bu məlumatı təsdiqlədi. Qanun layihəsi həmin dövrdə Əmək və Əhalinin Sosial müdafiəsi Nazirliyi ilə də müzakirə edilmişdi.
Həmin qanun layihəsində “çoxuşaqlı ailə”nin müəyyənliyi üçün aşağıdakı meyarlar təklif olunurdu:
· övladlığa götürülən uşaqlar da daxil olmaqla tərkibində beş və daha çox uşağı olan (əyani təhsil alanlar təhsili bitirənədək, lakin 23 yaşdan çox olmamaqla, habelə çağırış üzrə həqiqi hərbi xidmətdə olanlar-xidmət müddəti bitənədək);
· 3 və daha artıq əkiz uşaqları olan;
· atanın vəfat etməsi nəticəsində 3 və daha artıq uşağın təkbaşına ana tərəfindən böyüdüldüyü və tərbiyə edildiyi ailə.
Lakin həmin qanun layihəsinin sonrakı taleyi qeyri-müəyyən olaraq qalıb və müzakirələri qeyri-müəyyən müddətə təxirə salınıb.
Yeri gəlmişkən qeyd etməyi zəruri hesab edirik ki, Ailə, Qadın və Uşaq Problemləri üzrə Dövlət Komitəsinin saytında
[4] “Çoxuşaqlı ailələrlə bağlı təhlil” adlı bir araşdırma yazısına da rast gəldik. Görünür araşdırma haqqında qeyd olunan qanun layihəsinin əsaslandırılması üçün hazırlanıbmış. Araşdırmada Azərbaycanda çoxuşaqlı ailələrə münasibətdə həyata keçirilən dövlət dəstəyi tədbirlərinin yetərli olmaması vurğulanır: “Azərbaycanda çoxuşaqlı ailələrə dövlət dəstəyi bu və ya digər normativ hüquqi aktlarda nəzərdə tutulsa da ailə institutu üzrə aparılan araşdırmalar, təhlillər və eyni zamanda beynəlxalq praktika bu kateqoriyadan olan ailələrin hərtərəfli dəstəklənməsi üçün yetərli olmadığını göstərir”
[5]. Araşdırmada Fransa, İsveç, Finlandiya, Almaniya, Çexiya, Polşa və Rusiyada çoxuşaqlı ailələrə münasibətdə tətnbiq olunan sosial müdafiə tədbirləri barədə məlumat verilir.
DSK-nın saytında oolan statsitik məlumatlar bazasından və statistik bülletenlərindən də ölkədə olan çoxuşaqlı ailələrin sayı barəsində dəqiq məlumat əldə etmək mümkün deyildir. Tədqiqat çərçivəsində Dövlət Statistika Komitəsinə ünvanlanan informasiya sorğusuna verilən cavabda Komitə bildirib ki, “Azərbaycanda çoxuşaqlı ailələrin (4 və daha çox uşağı olan ailələr) sayı, çoxuşaqlı ailələrin ölkənin rayon və şəhərlər üzrə bölgüsü Komitə tərəfindən müşahidəsi aparılan göstəricilərin siyahısına daxil deyildir”. Yəni Komitənin cavabında 4 və daha çox uşağı olan ailələr “çoxuşaqlı” qəbul olunur.
Bununla belə DSK-nın statistk məlumat bazasında uşaqların sayına görə ev təsərrüfatlarının bölgüsü barədə məlumatlar mövcuddur. Bu informasiyalar əhalinin siyahıyaalınma məlumatları əsasında toplandığından Komitənin mövcud bazasında müstəqillik dövrünə dair 1999-cu və 2009-cu illər üzrə məlumatları əldə edə bildik (2019-cu ildə keçirilən siyahıyaalınmanın nəticələrinin 2022-ci ildə açıqlanması gözlənilir). Həmin məlumatlara əsasən 1999-cu ildə ölkədə 4 və çox uşağı olan ev təsərrüfatlarının sayı 213.9 min olub ki, bu da bütün uşaqlı ev təsərrüfatlarının 16.7%-ni təşkil edib. Bu ev təsərrüfatlarının 124.8 mini (58.3%-i) kənd yerlərində, 89.1 mini isə şəhər yerlərində yaşayıb. 2009-cu ildə isə ölkədə 4 və çox uşağı olan ev təsərrüfatlarının sayı 126.7 min olub: bunların 69.9 mini (55.2%-i) kənd yerlərinə, qalan 56.8 mini isə şəhər yerlərinə aiddir. Məlumatlardan göründüyü kimi, 10 il ərzində azərbaycanda 4 və çox uşağı olan ev təsərrüfatlarının sayı 87.2 min ədəd, yaxud 41.2% azalıb.
DSK doğum ardıcıllığı üzrə diri doğulanların sayı haqqında illik məlumatları açıqlayır. Bu məlumatlarda il ərzində diri doğulanlar 1-ci, 2-ci, 3-cü, d-cü və 5-ci və çox uşaq olmaqla qruplaşdırılır. Məlumata əsasən, 2000-2019-cu illərdə ölkədə ailənin 4-cü və 5-ci (və çox) uşaqlarının doğulması hallarının sayı aşağıdakı diaqramdakı kimi olub (diaqram 1):
Diaqramdan göründüyü kimi, 2000-ci ildən 2009-cu ilədək olan dövrdə ölkədə ailələrdə 4-cü (və bundan sonrakı saylar üzrə) doğulan uşaqların sayı azalmağa meylli olub, 2010-2014-cü illərdə 4-cü uşaqların doğum sayında artım baş verib, sonrakı illərdə isə yeniən azalma meyli yaranıb. Bunun səbəbləri barədə çox dərinə getmədən, bunu qeyd edək ki, DSK-nın məlumatlarına əsasən, Azərbaycanda ümumi nəsilvermə (fertillik) əmsalı 2000-ci ildə 2.0, 2005-2010-cu illər dövründə 2.3, 2011-ci ildə 2.4 olub. 2011-ci ildən sonrakı bütün illərdə bu əmsal ildən-ilə aşağı düşüb və 2019-cu ildə 1.8 təşkil edib. Nəsilvermə əmsalındakı bu azalma ölkənin gələcək demoqrafik vəziyyətinə münasibətdə yeni çağırışlar formalaşdırır.
DSK-nın yuxarıdakı diaqramda təqdim olunan məlumatları əsasında 2020-ci ildə ölkədə 18 yaşınadək 4 və daha çox uşağı olan ailələrin sayını müəyyən təqribiliklə qiymətləndirməyə imkan verir. 2002-2019-cu illər dövründə ailənin 4-cü uşağı olaraq doğulan ailələrin sayı 68425 təşkil edir. 5-ci və sonra doğulan uşaqlar 4 uşaqlı ailələrdə doğulduqlarından onlar da çoxuşaqlı ailələr kimi bu saya daxil olur. Əgər ali məktəblərdə oxuyan tələbələr də nəzərə alınarsa, onda 2020-ci ildə ölkədə 4 və daha çox uşağı olan ailələrin sayının təqribən 70-75 min olduğunu söyləmək olar.
3. Pandemiya şəraitində çoxuşaqlı ailələrə göstərilən sosial
müdafiə və sosial qayğı tədbirləri
Çoxuşaqlı ailələr pandemiyanın müxtəlif cür mənfi təsirlərinə məruz qalan ən həssas risk qruplarından biridir. Buna görə də bu qrupa yönəlik dövlət dəstəyi mexanizmlərini müəyyənləşdirmək üçün, ilk növbədə, pandemiyanın və onunla bağlı tətbiq olunan karantin tədbirlərinin çoxuşaqlı ailələrə mümkün təsir kanalları dəqiqləşdirilməlidir.
Dünya Səkiyyə Təşkilatı, Dünya Bankı, UNİCEF, Save The Children, OECD və bir çox başqa beynəlxalq təşkilatların, habelə universitetlərin çoxsaylı araşdırmaları
[1] göstərir ki, pandemiyanın və onunla əlaqədar tətbiq olunan karantin tədbirlərinin çoxuşaqlı ailələrə təsirləri heç də yalnız iqtisadi xarakterli problemlərlə məhdudlaşmır: belə ailələrdə uşaqların üzləşdikləri sosial və psixoloji xarakterli problemlər təsir gücünə görə nəinki iqtisadi çətinliklərdən geri qalmır, əksinə, hətta daha dərin və uzunmüddətli təsirlər yarada bilir.
Belə mümkün təsirlərə bunlar aid edilə bilər:
1) valideynlərin işlərindən və gəlirlərindən tam və ya qismən məhrum olması səbəbindən yaranan maddi sıxıntılar, habelə bununla əlaqədar meydana çıxan keyfiyyətli, vitaminlə zəngin və yetərli miqdarda qidalana bilməmə;
2) karantin şəraitində özünüqoruma və gigiyenik vasitələrlə təminat problemi;
3) distant təhsilə keçidlə bağlı evdə olan hər bir uşağın distant təhsilinin təşkili üçün tədrisin texniki vasitələri (kompüter, noutbuk, smart-telefon və s.) və yetərincə sürətli internetlə təminatı;
4) Covid-19 virusuna yoluxma zamanı əlavə müayinə və müalicə xərcləri;
5) idman və ya gündəlik gəzinti fəallığının azalması və günərzi evdəqalma səbəbindən ev şəraitində asudə vaxtın səmərəli təşkili problemləri;
6) sadalanan hallar üzündən uşaqların psixoloji durumunda yaranan gərginliklər və uşaqlar arasında münaqişələrin artması;
7) ailələrin evə qapanması səbəbindən artan ailədaxili münaqişələrin və valideynlər arasındakı gərginliklərin uşaqların psixologiyasına mənfi təsirləri;
8) uşaqlara münasibətdə valideyn basqılarının və zorakılığının artması və s..
Buna görə də, beynəlxalq təşkilatlar tövsiyə edirlər ki, pandemiya şəraitində çoxuşaqlı ailələrə göstərilən yardımlar heç də yalnız maddi yardımlarla məhdudlaşmamalı, həm valideynlər, həm də uşaqlar müxtəlif psixoloji dəstək proqramları ilə əhatə olunmalı, valideynlərin ev şəraitində asudə vaxtın səmərəli təşkili, ailədaxili münasibətlərin düzgün təşkili və s. kimi məsləhət xidmətlərinə çıxışı təmin edilməlidir.
Dünya ölkələrinin təcrübəsinə əsasən pandemiya şəraitində çoxuşaqlı ailələrə göstərilən dövlət dəstəyi mexanizmləri, adətən, belə ailələrə və uşaqlara münasibətdə dövlətin mövcud sosial müdafiə tədbirlərinə əlavə olaraq meydana çıxır. Yuxarıdakə təhlildən aydın olur ki, əslində Azərbaycanda çoxuşaqlı ailələrin sosial müdafiəsi istiqamətində davamlı fəaliyyət göstərən 2 mexanizm mövcuddur:
1) 6-cı uşaq 1 yaşına çatandan sonra anaya hər uşağa görə erilən aylıq müavinət (2020-ci ildə mbləği hər uşağa görə 55 manat olub) – göründüyü kimi, bu dəstək 4 və 5 uşağı olan ailələrə şamil olunmur, halbuki DSK-nın məlumatları da göstərir ki, ölkədə çoxuşaqlı ailələrin böyük əksəriyyəti məhz 4 uşaqlı ailələrdir, yəni 6 və bundan çox uşaqğı olan ailələrin sayı çox deyildir;
2) ünvanlı sosial yardım (ÜSY) mexanizmi – ailədə hər nəfər hesabı ilə gəlirlər ehtiyac meyarından (2020-ci ildə 160 manat) aşağı olduqda verilən əlavə maddi dəstək. 4 və çox sayda uşağı olan ailələrin 60 faizə qədərinin kənd yerlərində yaşadığını və torpaq payı olan ailələrə ünvanlı sosial yardımın verilmədiyi nəzərə alınarsa, onda çoxuşaqlı ailələrin böyük bir qisminin bu yardımdan kənarda qaldığını düşünmək olar. ƏƏSM Naziri S.Babayevin açıqladığı məlumata əsasən, “2020-ci ildə 77 min ailənin 322 min üzvünə ünvanlı yardım ödənilmişdir. Bu, 2019-cu illə müqayisədə 19 min nəfər çoxdur və 15 faizlik artımla orta aylıq ödənilən məbləğ 240 manata çatmışdır”
[1]. ÜSY alan ailələrin nə qədərinin çoxuşaqlı ailələr olması ilə bağlı tədqiqat çərçivəsində ƏƏSMN-nə ünvanlanan suala da cavab almaq mümkün olmadı – Nazirliyin belə bir statitika aparmadığı bəlli oldu. Kənd yerlərində uşaqların müxtəlif formalarda işlərə cəlb olunmasının geniş yayılmasının bir səbəbi həm də budur. ABS əmək bazarı hesabatında
[2] (2019) Azərbaycanda uşaq əməyi barədə məlumatlar yer alıb. Həmin hesabatda qeyd olunur ki, Azərbaycanda 5-14 yaş arası uşaqların 4.5%-i ya iqtisadiyyatın müxtəılif sahələrində çalışır, ya da müxtəlif cür məcburi əməyə cəlb olunurlar. 7-14 yaşarası uşaqların 4.9%-i həm məktəbə gedir, həm də çalışırlar. Hesabatda vurğulanır ki, Azərbaycanda uşaq əməyindən xüsusilə kənd təsərrüfatı sahəsində geniş istifadə olunmaqdadır. Azərbaycan Respublikası Nazirlər kabinetinin 4 aprel 2020-ci il tarixli Sərəncamı ilə “Koronavirus (COVID-19) pandemiyasının və bundan irəli gələrək dünya enerji və səhm bazarlarında baş verən kəskin dalğalanmaların Azərbaycan Respublikasının iqtisadiyyatına, makroiqtisadi sabitliyə, ölkədə məşğulluq məsələlərinə və sahibkarlıq subyektlərinə mənfi təsirinin azaldılması ilə bağlı bir sıra tədbirlər haqqında” Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2020-ci il 19 mart tarixli 1950 nömrəli Sərəncamının 10.2-ci bəndinin icrası ilə bağlı Tədbirlər Planı” təsdiq edilib
[1]. Həmin Tədbirlər Planında məşğulluğa və sosial rifaha dəstək məqsədilə 4 istiqamət üzrə 12 tədbir əksini tapmışdı, amma pandemiya şəraitində məxsusi olaraq çoxuşaqlı ailələrə yönəlik hər-hansı dəstək tədbirləri nəzərdə tutulmamışdı. Tədbir Planında işsiz və xüsusi karantin rejiminə görə işini itirən qeyri-formal işləyən şəxslərdən ibarət 200 min (sonradan bu say 600 minə qaldırıldı) aztəminatlı şəxsə 190 manatlıq birdəfəlik yardım verilməsi nəzərdə tutulurdu. Amma bu yardım ailədən yalnız 1 nəfərə verilə bilər.
Tədbirlər Planında nəzərdə tutulan yardım tədbirlərində əhaliyə güzəştli işıq limiti aprel-may aylarında 100 kvts. həcmində artırılması, sosial baxımdan həssas əhali qrupuna aid edilən ailələrin üzvü olan tələbələrin təhsil haqqı xərclərinin dövlət tərəfindən ödənilməsi nəzərdə tutulurdu. Bunlar çoxuşaqlı ailələrin faydalana biləcəyi yardım mexanizmləri hesab olunur.
2021-ci il yanvarın 6-da Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin sədrliyi ilə 2020-ci ilin yekunlarına həsr olunmuş videoformatda müşavirədə ƏƏSM naziri S.Babayev qeyd edib ki, pandemiya dövründə “sosial tərəfdaşlarımızın dəstəyi ilə 110 min aztəminatlı ailəyə 3 dəfə ərzaq yardımları verildi”
[2].
Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi Nazirliyinə (ƏƏSMN) və Ailə, Qadın və Uşaq Problemləri Dövlət Komitəsinə (AQUPDK) ünvanladığımız sorğulara verilən cavablardan bəlli oldu ki, bu qurumların heç birində ölkə üzrə çoxuşaqlı ailələrin dəqiq sayı və dislokasiyası ilə bağlı məlumatlar yoxdur və hazırda bu məlumatların toplanması ilə məşğul olmurlar.
AQUPDK-ya ünvanladığımız informasiya sorğusuna verilən cavabda bildirilir ki, COVİD-19 pandemiyası dövründə Komitə aztəminatlı, o cümlədən çoxuşaqlı (4 və daha çox uşağı olan) ailələrə yönəlik aşağıdakı tədbirlər həyata keçirilib:
· COVİD-19 pandemiyası dövründə ailələrə dəstək olmaq üçün Komitə tərəfindən müxtəlif maarifləndirici tədbirlər, vebinarlar keçirilib, əhaliyə maariflənsirici vərəqlər paylanılıb, eyni zamanda onlara hüquqi və sosial-psixoloji xidmətlər göstərilib;
· Komitə və onun nəznindəki uşaq və ailələrə dəstək mərkəzlərinin fəaliyyətindən 10 mindən çox ailə bəhrələnib;
· 3245 vətəndaş "Ailələrə zəng" maarifləndirmə aksiyası vasitəsi ilə məlumatlandırılıb, 1020 ailəyə məlumat vərəqi paylanılıb, 1052 ailəyə ərzaq yardımı edilib;
· 340 nəfərə psixoloji dəstək göstərilib, 1562 nəfərə mərkəzlərin könüllüləri tərəfindən tikilən tibbi maskalar paylanılıb;
· Komitə tərəfindən "Ailədən ailəyə" dəstək aksiyası çərçivəsində 146 ailə tərəfindən həssas təbəqədən olan 745 ailəyə yardım göstərilib. Avropa İttifaqının maliyyə dəstəyi ilə və UNİSEF-in birgə təşkilatçılığı ilə regional mərkəzlərin fəaliyyət göstərdiyi regionlarda yaşayan 483 aztəminatlı ailəyə UADM əməkaşları və Asan Könüllüləri tərəfindən ərzaq yardımı edilib;
· ailənin psixoloji iqliminə yeniyetmə və gənclərin ailədə şəxsiyyət kimi formalaşmasına təsr edən amillərin müzakirəsi məqsədi ilə "Onlayn psixoloq xidməti" adlı layihə həyata keçirilir.
Amma Komitədə çoxuşaqlı ailələrin siyahısı və dislokasiyası barədə məlumat olmadığından bu qeyd olunan xidmətlərdən məhz çoxuşaqlı ailələrin nə dərəcədə faydalandığını demək çətindir.
MBT-nin İnsan hüquqları üzrə Ali Komissarlıq İdarəsinə Covid-19 pandemiyası ilə bağlı reaksiya tədbirləri ilə bağlı Azərbaycan Hökumətinin hesabatında
[1] da hökumətin məxsusi olaraq çoxuşaqlı ailələrə yönəlik həyat keçirdiyi hər-hansı dəstək tədbiri barədə məlumat yoxdur. Hesabatda ailələrə və uşaqlara münasibətdə pandemiya dövründə həyata keçirilən tədbirlər barədə məlumat elə AQUPDK-nin bizim sorğuya cavabında qeyd etdiyi ümumi xarakterli tədbirərdir.
Layihənin icrası ilə bağlı 2 pilot ərazidə - Mingəçevir şəhəri və Bərdə rayonunda - araşdırma aparılıb. Mingəçevir şəhər və Bərdə rayon statistika idarələrindən layihə ekspertlərinə bildiriblər ki, ərazidə olan çoxuşaqlı ailələrin sayı ilə bağlı onlarda statistik məlumatlar yoxdur. Tədqiqat zamanı layihə ekspertləri tərəfindən hər iki ərazinin hər birində təsadüfi seçmə üsulu ilə 10 çoxuşaqlı ailədə pandemiyanın təsirləri və onlara göstərilən dövlət dəstəyi ilə bağlı sorğu keçirilib. Pandemiya şəraitində onların üzləşdikləri əsas çətinliklər sırasında sorğuda iştirak edən ailələr bunları qeyd ediblər: ərzaq təminatı ilə bağlı maddi çətinliklər; uşaqların distant onlayn dərslərdə iştirakı üçün zəruri olan texniki vasitələrin yoxluğu yaxud çatışmazlığı, internetin zəif olması, uşaqların təhsil haqqlarının ödənilməsi ilə bağlı çətinliklər, uşaqların sağlamlıq və tibbi müalicə xərclərinin ödənilməsi ilə bağlı çətinliklər və s..
“Pandemiya dövründə hansısa maddi dəstək almısınızmı?” sualına cavabında Bərdədəki 10 ailədən 9-u, Mingəçevirdə isə 5-i “xeyr” cavabını verib. Bərdədəki 1 ailə onlara bir dəfə ərzaq yardımı edildiyini, qalan vaxtlarda isə qohum-əqrəbadan yardım aldığını bildirib. Mingəçevirdə olan ailələrdən 2-si 4 ay ərzində 190 manatlıq yardım aldıqlarını deyiblər. Eyni zamanda, Bərdədəki 10 ailədən biri 5-dən çox uşağı olan anaya verilən aylıq müavinət aldığını, qalan 9 ailə isə dövlət qurumlarından hər-hansı formada yardım almadıqlarını bildiriblər. Eyniylə oxşar vəziyyət Mingəçevirdə olub: 9 ailə dövlət qurumlarından hər-hansı dəstək almadıqlarını, yalnız 1 ailə dəqiq demək istəmədiyi maddi dəstək aldığını bildirib.
“Pandemiya dövründə bələdiyyədən ailənizin durumu ilə maraqlanan olubmu?” - sualına cavabında Bərdə rayonundan olan 10 ailədən 8-i, Mingəçevir şəhərindən olan ailələrin isə 9-u mənfi cavab veriblər.
4. Çoxuşaqlı ailələrin sosial müdafiəsi və pandemiyanın məınfi təsirlərindən qorunması sahəsində uğurlu təcrübələr
Pandemiya şəraitində çoxuşaqlı ailələrin sosial müdafiəsinin gücləndirilməsi istiqamətində dünya ölkələrində 2 istiqamətdə tədbirlər fərqlənir: pandemiyaya qədər olan və hökumətin (həm də yerli hökumətlərin) davamlı olaraq həyata keçirdikləri sosial müdafiə tədbirlərinin davam etdirilməsi; 2) məhz pandemiya ilə əlaqədar yaranan mənfi təsirlərin azaldılması və aradan qaldırılmasına yönəlik addımlar.
Çoxuşaqlı ailələrin sosial müdafiəsi formaları və mexanizmləri sahəsində dünya ölkələrinin təcrübəsi çox zəngindir. OECD-nin tədqiqat qrupu hansı ölkələrin qanunvericiliyində uşaq və ailə yardımlarının nəzərə tutulduğunu müəyyənləşdirmək üçün 2012-2103-cü illərdə 183 ölkənin qanunvericiliyini araşdırılıb. Tədqiqat üzrə hazırlanmış hesabatdan
[1] məlum olur ki, 108 ölkənin (59%) milli qanunvericiliyində müxtəlif sxemlər üzrə uşaq və ailə yardımları mövcuddur:
· bu ölkələrin 27-si universal yardım proqramları tətbiq edir: burada uşaq yardımları valideynlərin işləməsindən və ailənin gəlirlərindən asılı olmayaraq bütün uşaqlara şamil olunur və bilavasitə dövlət (regional hakimiyyət) büdcəsindən ödənilir. Belə yardımlar adətən sabit olur, lakin uşaqların yaşından və sayından asılı olaraq fərqləndirmələr də mümkündür;
· 32 ölkədə ehtiyaca görə müraciət əsasında yardımlar təşkil olunur və bunlar büdcə hesabına yaxud ailənin vergilərinin azaldılması hesabına həyata keçirilir;
· 32 ölkədə tətbiq olunan yardım sxemləri bilavasitə məşğulluqla əlaqələndirilir və yalnız iqtisadiyyatda işləyən şəxslərin ailələrinə şamil olunur: belə yardımlar işəgötürənlərin iştirakı ilə social sığorta proqramlarına əsaslanır;
· daha 17 ölkədə tətbiq olunan yardım sxemləri işə məşğulluğz bağlanır, amma ehtiyac üzrə müraciətlər əsasında dövlət büdcəsindən ödənişlərə əsaslanır.
OECD tədqiqat qrup müəyyən edib ki, tədqiqata cəlb etdikləri 183 ölkədən 75-nin (41%) qanunvericiliyində ailə və uşaqların dəstəklənməsi üzrə proqramlar nəzərdə tutulmur.
OECD-nin həmin tədqiqatının nəticələri vu xəritə-diaqramda təqdim olunub.
Ayrı-ayrı ölkələrdə uşaqlı ailələrə göstərilən dəstək proqramları haqqında maraqlı məlumatları Save The Children təşkilatının araşdırmalarından da əldə etmək olar
[1].
Pandemiya dövründə müxtəlif ölkələrdə ailələrə, uşaqlara və xüsusilə çoxuşaqlı ailələrə göstərilən sosial yardım və qayğı tədbirləri haqqında aparıcı beynəlxalq təşkilatların (BMT, UNECEF, Dünya Səhiyyə Təşkilatı, OECD, Beynəlxalq Əmək Təşkilatı və s.) saytlarında çox maraqlı araşdırmaları izləmək mümkündür
[2].
Avropa və Amerikanın bir çox ölkələrində pandemiya dövründə atılan addımlar ailələrə dəastək sahəsində əvvəllcədən mövcud mexanizmlərin tamamlanması üzrəində qurulub və yeni şəraitdə ailələrin yoxsullaşmasının qarşısını almağa, onların üzləşə biləcəkləri risklərdən qorunmasına hədəflənib. Məsələn, Kanada “Ailələr “Evdə Təhlükəsizdir” (Families “Safe at Home”) proqramı
[3] mövcuddur. Həmin proqramın davamı olaraq “uşaq pulu” keçici olaraq artırıldı. “The Canada Child Benefit” (CCB) uşaqların böyüdülməsi üçün uyğun ailələrə vergidən azad aylıq ödənişli yardım növüdür. Yardımın məbləği uşaq sayına, uşaq yaşına, ailə vəziyyətinə və ailənin əvvəlki ilin vergi bəyannaməsindən əldə etdiyi xalis gəlirə görə dəyişir. Artıq ailələrə hər uşaq üçün 600 dollar yardım ödənişi edilirdi. Artıq CCB alan ailələr üçün müavinət 2020-ci ilin may ayında uşaq başına 300 dollar əlavə edildi. Məsələn, iki övladı olan bir ailə, adi aylıq CCB ödənişinə əlavə olaraq 600 dollar aldı, bu da maksimum 553,25 dollar ola bilər. 6 yaşınadək uşaq başına aylıq 466,83 dollar və 6-17 yaş arası uşaq üçün aylıq 466,83 dollar verilir. COVID-19 pandemiyası dövründə xüsusi ehtiyacı olan uşaqların valideynlərinə dəstək olmaq üçün British Columbia Hökuməti yeni bir Təcili Yardım Kömək Fondu yaratdı.
Böyük Britaniya hökuməti uşaqlı ailələrin sosial müdafiəsi sahəsində çox şaxələnmiş dəstək proqramlarına malikdir
[4]. Bununla yanaşı hökumət karantin dövrlərində ailə üzvlərinin sayına uyğun olaraq əlavə dəstək proqramları həyata keçirmişdir. Eyni qaydada ABŞ, Fransa, Almaniya, İsveç və inkişaf etmiş digər ölkələrdə uşaqlı ailələrin müdafiəsi sahəsində mövcud proqramlara əlavə olaraq , karantin dövründə ailələrə ailə üzvlərinin sayından asılı olaraq həm maddi yardımlar verilmiş, həm də sosial qayğı, tədris və sair xarakterli dəstəklər tətbiq edilmişdir
[5]. Türkiyə pandemiya dönəmində uşaqlı ailələrə 1000 (min) TL yardım etmə qərarı alındı. Bununla yaşanı mövcud olan yardımlardan biri də Sosial və Dəstək İqtisadi Yardımdır (SDİY)
[6]. SDİY-ın məqsədi iqtisadi yoxsulluq içində olan, övladlarının təməl ehtiyaclarını ödəyə bilməyən və həyatını ən aşağı səviyyədə belə davam etdirməkdə çətinlik çəkən ailələrin müvəqqəti iqtisadi dəstək və psixo-sosial dəstək olmaqdır. Pandemiya dövründə məktəb şagurdlərinə, universitet tələbələrinə distant təhsilin əlçatanlığını artırmaq üçün müxtəlif formada (pulsuz internet paketin təqdim edilməsi, çoxuşaqlı ailələrə planşetlərin verilməsi və s.) dəstəklər təqdim edilmişdir
[1].
Avropa ölkələrində pandemiya dövründə uşaqlı və çoxuşaqlı ailələrə dəstək proqramları yalnız maddi yardımlarla məhdudlaşmayıb. Bu ölkələrin əksəriyyətində pandemiyanın insanlar və ailələr üçün yaratdığı sosial-psixoloji çətinliklərin və gərginliklərin aradan qaldırılmasına yönəlik xüsusi dəstək proqramları, xüsusi onlayn saytlar vasitəsilə insanların prooblemlərinin aşkara çıxarılması və onlara çevik şəkildə mümkün həll yolları ilə kömək göstərilməsi, onlayn məsləhət proqramları, ailədaxili münasibətlərin və uşaqların asudə vaxtlarının səmərəli təşkili sahəsində məsləhət xidmətlərinin təşkili və s. kimi dəstək proqramları geniş tətbiq edilmişdir. Bu işlərdə hökumət və bələdiyyə qurumları ilə yanaşı çox sayda ictimai birliklər, önüllülər təşkilatları fəallıq göstərməkdədir
[2].
Nəticə və tövsiyələr
Beləliklə, pandemiya şəraitində çoxuşaqlı ailələrə münasibətdə Azərbaycan hökumətinin həyata keçirdiyi siyasətin araşdırılması göstərir ki:
1) ölkədə çoxuşaqlı ailələrin sosial müdafiəsinin gücləndirilməsi sahəsində belə ailələrin yalnız bir hissəsinin faydala biləcəkləri 2 mexanizm var: ÜSY və 5-dən çox uşağı olan analara aylıq müavinət. Bu mexanizmlərdən faydalaln ailələr elə pandemiya dövründə də həmin yardımları almaqd davam edib;
2) çoxuşaqlı ailələrin sosial müdafiəsinin gücləndirilməsi və pandemiyanın onlara mənfi təsirlərinin azaldılması istiqamətində hökumətin və hökumət qurumlarının məhz bu qrupa yönəlik ayrıca siyasəti olmayıb;
3) hazırda nə hökumət qurumlarında, nə də bələdiyyələrdə çoxuşaqlı ailələrin sayı və ərazilər üzrə dislokasiyası, onların həyat səviyyəsinin durumu və ehtiyacları ilə bağlı vəzyyəti əks etdirən statistik və digər məlumat bazası yoxdur;
4) pandemiya dövründə çoxuşaqlı ailələrin bəziləri 190 manatlıq birdəfəlik yardımlar ala biliblər; belə ailələrin aprel-may aylarında əhaliyə güzəştli işıq limitinin 100 kvts. həcmində artırılmasından faydalanmaq imkanı olub (amma nə qədər ailənin bundan faydalanması barədə məlumat yoxdur); dövlət dəstək zərfində sosial baxımdan həssas əhali qrupuna aid edilən ailələrin üzvü olan tələbələrin təhsil haqqı xərclərinin dövlət tərəfindən ödənilməsi nəzərdə tutulurdu. Amma bu dəstək tədbirlərindən faydalanan ailələrin sayı barədə dəqiqləşdirilmiş məlumat yoxdur;
5) Müvafiq hökumət qurumları müxtəlif kanallarla aztəminatlı ailələrə ərzaq yardımları və başqa formada dəstəklərin göstərildiyini deyirlər, lakin bu yardımların hansı hissəsinin məhz çoxuşaqlı ailələrə çatması barədə dəqiqləşdirilmiş məlumatlar heç bir mənbədə yoxdur; 2 ərazidə məhdud sayda da olsa çoxuşaqlı ailələr arasında keçirilən sorğu göstərir ki, pandemiya dövründə belə ailələrin əksəriyyəti nə hökumət qurumlarından, nə də
6) bələdiyyələrdən ciddi dəstək görməyiblər və bu ailələr üzləşdikləri çətinliklərlə baş-başa qalıblar.
Tövsiyələr: 1) Azərbaycanda son onilliklərdə ev təsərrüfatlarında çoxuşaqlı ailələrin sayının azalmasının davamlı bir meyl olmasına baxmayaraq, hələ də ölkədə çoxuşaqlı ailələrin sayı 70 mindən çoxdur. Buna görə də hökumətin çoxuşaqlı ailələrə münasibətdə siyasət istiqamətlərini dəqiqləşdirməsinə ehtiyac var. Bunu zəruri edən amillərdən biri ölkədə nəsilvermə əmsalının artıq 2-dən aşağı düşməsidir. Çoxuşaqlı ailələrin sosial müdafiəsi yalnız mövcud ünvanlı sosial yardım proqramı çərçivəsində davam etməlidirmi yoxsa əlavə siyasət tədbirlərinə zərurət varmı? Bu sualın cavabı uzunmüddətli dövr üçün ölkənin demoqrafik siyasətinin məqsəd və prioritetlərinin müəyyənləşdirilməsindən keçir;
2) Hökumətin əlavə sosial müdafiə, sosial təminat və digər siyasət məqsədləri üçün «çoxuşaqlı ailə» statusunu və müəyyənlik meyarını dəqiqləşdirnməlidir;
3) Çoxuşaqlı ailələr üzrə statistik informasiya bazasının təkmilləşdirilməsi və hər ildə ölkədə mövcud çoxuşaqlı ailələrin dəqiq sayının müəyyən edilməsi üçün konkret tədbirlər həyata keçirilməlidir;
4) Xüsusilə kənd yerlərindəki çoxuşaqlı ailələrin ÜSY proqramlarına əlçatanlığının artırılması üçün torpaq payına malik ailələrə belə yardımın təqdim edilməməsi məsələsinə yenidən baxılmasına ehtiyac var;
5) Çoxuşaqlı ailələrin ərazilər üzrə dislokasiyası və vəziyyəti haqqında vahid məlumat bazasının yaradılması (AQUPDK, ƏƏSMN, DSK və s.) – belə məlumat bazası xüsusilə pandemiya və digər fövqəladə hallarda çevik siyasət üçün önəmlidir;
6) Çoxuşaqlı ailələrin həyat şəraiti və ehtiyacları barədə bələdiyyələr tərəfindən mütəmadi hesabatların hazırlanması zəruridir;
7) Orta və aşağı gəlirli ailələrdə uşaqların say artımının onların həyat səviyyəsinə təsirlərinin qiymətləndirilməsi üzrə tədqiqatların təşkilinə və belə tədqiqatların nəticələri əsasında cəmiyyətdə geniş müzakirələr təşkil edilməlidir. Bu prosesdə müstəqil vətəndaş cəmiyyəti qurumlarının genişmiqyaslı iştirakı təmin olunmalıdır.
