Sosial sahibkarlıq beynəlxalq və yerli təcrübədə: inkişaf üçün mümkün dövlət dəstəyi mexanizmləri

Sosial sahibkarlığın əhəmiyyəti

• Ən vacib və əhəmiyyətli sosial problemlərin həllinə istiqamətlənməklə sosial dəyər yarada bilir
• Kifayət qədər çevikdir və böhran proseslərinin təsiri altında belə, bazar şərtlərindəki dəyişikliklərə operativ cavab verə bilir
• Davamlı İnkişaf Məqsədlərinə çatmaq üçün vacib bir amildir, çünki o, sosial və ekoloji problemlərin effektiv, innovativ və davamlı həll yollarını tapmağa yönəlik fəaliyyətləri əhatə edir. 
• Sosial müəssisələr biznes fəaliyyətinin yeni üsullarını təklif edir 
• Hər şeydən öncə əhalinin həssas qruplarının tələbatlarının ödənilməsinə və müxtəlif sahələrdə xidmətlərin göstərilməsinə yönəlik yaradıcı həll yolları təkilif edirlər 
• Sosial müəssisələr iş yerləri yarada, qabaqcıl xidmətlər və məhsullar təmin edə bilir.

Sosial sahibkarlığın cəmiyyətin sosial-iqtisadi inkişafında rolu 

(Böyük Britaniya)

• Böyük Britaniyada bütün kiçik müəssisələrin 7% -i sosial sahibkarlıq müəssisələridir. Bu isə 24 milyard funt sterlinq gəliri və 800.000 nəfərlik işçi heyətinə malik 68.000 müəssisə deməkdir. 2017-ci ildə İngiltərədə 1,44 milyon insanın çalışdığı 470 mindən çox sosial müəssisə var idi. 
• Birləşmiş Krallığın Sosial müəssisəsinin (BKSM) “ The Hidden Revolution” da dərc olunan 2018-ci il hesabatına əsasən, Birləşmiş Krallığın Sosial müəssisə sektoru iqtisadiyyata kənd təsərrüfatı sektorundan üç dəfə artıq töhfə verir. Bu, əvvəlki gözləntilərdən qat-qat daha əhəmiyyətlidir. 
• Sosial müəssisələr BK-ın iqtisadiyyatında 60 milyard funt sterlinq, ÜDM-də 3 faiz və bütün məşğulluq sferasında 5 faiz paya malikdir. 
• Britaniyanın 5 ən yaxşı kooperativi (sosial sahibkarlığın bir forması) Amazon, Facebook, Apple, eBay və Starbucks şirkətlərinin birlikdə ödədiklərindən daha çox vergi ödəyir.

Sosial sahibkarlığın cəmiyyətin sosial-iqtisadi inkişafında rolu 

(İtaliya)

• Italiya sosial sahibkarlıq fəaliyyətinin qanunvericilik bazasını işləyib hazırlayan ilk ölkələrdən biridir. 
• 2005-ci ildə İtaliya ərazisində 5000-dən artıq sosial kooperativ çalışırdı. 20011-ci ildə isə ölkədə onların sayı 7300-ə çatmışdı və onlarda 267 min əməkdaş (o cümlədən vətəndaşların həssas qruplarını təmsil edən 30 min əməkdaş) çalışırdı. Kooperativlər 4 milyon müştəriyə xidmət göstərir. İtaliyada əhalinin hər 100 min nəfərinə 12,5 sosial kooperativ düşür. 
• Hal-hazırda ölkədə göstərilən bütün sosial xidmətlərin 60%-i sosial kooperativlərin payına düşür.
• 2015-ci ildə sosial kooperativlərin ümumi dövriyyəsi 7 milyard avro təşkil edirdi. Dövriyyənin yarıdan çoxu sosial xidmətlər göstərən kooperativlərin payına düşürdü. Sosial kooperativlərin 30%-i sosial inteqrasiya ilə məşğuldur, bütün sosial kooperativlərin 10%-i isə iki sahədə fəaliyyət göstərir.

Sosial sahibkarlığın cəmiyyətin sosial-iqtisadi inkişafında rolu 

(Fransa)

• 2015-ci ildə Fransada sosial və birgə iqtisadiyyat sektorunun payına 223 000 müəssisə, 2,34 milyon işçi və milli məşğulluğun 10,3 faizi, ümumi daxili məhsulun (ÜDM) təxminən 8 faizi düşürdü. 
• Bu sektoru təmsil edən təşkilatlarda 2,35 milyon işçi çalışır. Həmin sektorun illik əməkhaqqı fondu 50,5 miyard avro təşkil edir. Bu, Fransanın bütün özəl şirkətlərində ştatda olan işçilərə il ərzində ödənilən əməkhaqqının 10%-i deməkdir. 
• Son illər ərzində sosial sahibkarlıq sektoru tərəfindən 440 min yeni iş yeri açılmışdır. Bu, həmin sahədə məşğulluğun 23% artımını əks etdirir və özəl sektorda məşğulluğun səviyyəsindən 16% artıqdır. 
• Fransada sosial sahibkarlıq aşağıdakı sahələrdə daha fəal şəkildə inkişaf edir: sosial təminat, idman və asudə vaxt, maliyyə və sığorta, incəsənət və mədəniyyət, təhsil və səhiyyə.

Sosial sahibkarlığın cəmiyyətin sosial-iqtisadi inkişafında rolu 

(Belçika)

• 2015-ci ilin əvvəli üçün Belçikada 18074 sosial müəəsisə qeydə alınmışdır ki, bunun da 38%-i Flamand regionunda, 35%-i Vallon regionunda, 27%-i isə paytaxt Brüssel regionunda fəaliyyət göstərir. Sosial müəssisələrdə 371488 nəfər işlə təmin olunmuşdur. Bu, 2008-ci ildə həmin təşkilatlarda çalışan işçilərin sayından 11,5% çoxdur. Sosial sahibkarlıq strukturunda çalışanlar bütün işləyən əhalinin 11,9%-ni təşkil edir. 
• Belçikada sosial müəssisələrin müxtəlif sahələrdə fəaliyyət göstərməsinə baxmayaraq, bu sektorda çalışanların əksəriyyəti səhiyyə və sosial xidmətlər sahəsində çalışanlardan ibarətdir. Belə ki, səhiyyə sahəsində çalışanlar 29,1%, sosial xidmətlər sahəsində çalışanlar isə 23,4% təşkil edirlər. Sosial müəssisələrin əsas gəlir mənbələri məhsulların satışından gələn gəlirlər və qrantlar hesabına alınan gəlirlərdir. Məhsul və xidmətlərin satışından əldə edilən gəlirlər ümumi gəlirlərin 56%-ni, qrant gəlirləri isə 40%-ni təşkil edir. Yerdə qalan 4% isə dotasiyalardan və digər maliyyələşmə mənbələrindən əldə edilən gəlirlərdir.

Sosial sahibkarlığa dövlət dəstəyi sahəsində xarici ölkələrin təcrübəsi 

(ABŞ)

• 2010-cu ildə gəlir əsaslı korporasiya qanunvericiliyini qəbul edən Merilend ştatı ABŞ-da bir ilkə imza atmışdır. Bunun ardınca Vaşinqton şəhəri də daxil olmaqla, daha 31 ştat oxşar qanunvericilik aktları qəbul etmişdir. 
• Sosial İnnovasiya və Vətəndaş İştirakı İdarəsi, Milli və İctimai Xidmət Korporasiyası və ABŞ Kiçik Biznes Administrasiyası sosial müəssisə ekosistemində aktyorlar (subyektlər) olmaqla, bu sektorun inkişafını gücləndirmək üçün müxtəlif proqramlar təklif edirlər. 
• ABŞ hökuməti sosial müəssisələrə maliyyə məsələlərinin həlli üçün müəyyən maliyyə dəstəyi, o cümlədən, qrantlar verir. Bu baxımdan Milli və İctimai Xidmət Korporasiyasının Sosial İnnovasiya Fondu adlı qrant proqramını xüsusi olaraq qeyd etmək lazımdır. 5 il müddətinə 1 milyon dollardan 5 milyon dollara qədər qrant verən bu fond aşağıdakı sahələrdə problemlərin cəmiyyət səviyyəsində həllinə yardım göstərməyi nəzərdə tutur: İqtisadi imkanlar, sağlam gələcək və gənclərin inkişafı
• Dövlət investisiyası əhəmiyyətli dərəcədə, həmçinin, ABŞ Kiçik Biznes İdarəçiliyinin İnvestisiya Fondu kimi stimullaşdırıcı investisiya sistemlərinin vasitəsilə də təmin edilir. Həmin fond hər il 200 milyon ABŞ dolları məbləğində vəsaiti kiçik biznes investisiya strategiyalarına yardım kimi ayırır. 
• Dövlət tərəfindən Milli Stimullaşdırıcı Təşəbbüs adı altında qabiliyyətlərin inkişaf etdirilməsi və insan kapitalı sahəsində həyata keçirilən layihələrin dəstəklənməsi üçün də bir sıra addımlar atılır və ABŞ Beynəlxalq İnkişaf Agentliyi (USAİD) burada çox mühüm rol oynayır. Məsələn, inkişaf etməkdə olan ölkələrdə yenicə fəaliyyətə başlamış müəssisələrin inkişafını sürətləndirmək üçün ildə 10 milyon ABŞ dolları qədər yardımı nəzərdə tutan Sahibkarlıq Təşəbbüsünün Gücləndirilməsində Tərəfdaşlıq adlı proqramı göstərmək olar.

Sosial sahibkarlığa dövlət dəstəyi sahəsində xarici ölkələrin təcrübəsi 

(Böyük Britaniya)

• 2012-ci ildə qüvvəyə minən Sosial Dəyər Aktı ictimai xidmətlərin göstərilməsi üçün sosial müəssisələrə daha geniş imkanlar açır. 2014-cü ildə hökumətin qəbul etdiyi Vergi Güzəştləri haqqında qərar sosial müəssisə investorlarına 30%-lik vergi güzəştinin verilməsini nəzərdə tutur. 
• 2001-ci ildə Ticarət və Sənaye Departamentinin nəzdində Sosial Müəssisə şöbəsi yaradılmışdır. Daha sonra, 2005-ci ildə sosial müəssisələrə uyğun olan İctimai Maraq Şirkəti (Community İnterest Company) adlı yeni bir korporativ təşkilat yaradılmış və onun fəaliyyətini tənzimləyən qanunvericilik sənədi qəbul olunmuşdur. 
• Birləşmiş Krallığın Sosial Müəssisələr Birliyi və Sosial Sahibkarlıq Tərəfdaşlığı (Sosial Sahibkarlar Məktəbi, CAN, Plunkett Fondu və Birləşmiş Krallığın Sosial Firmalar Birliyi tərəfindən yaradılmışdır) kimi şəbəkələr hökumətin strateji tərəfdaşlarıdır. Onlar sosial sektoru hökumət qarşısında, hökuməti isə icmalar qarşısında davamlı qaydada təmsil etmək üçün dördillik proqram çərçivəsində dövlətdən maliyyə dəstəyi alırlar.
• Hökumət, həmçinin, ictimai xidmətlərin göstərilməsi məqsədilə dövlətlə imzalanmış kontraktların idarə olunması üçün zəruri olan bacarıqların inkişaf etdirilməsi məqsədilə sosial müəssisələrə yardım olaraq, maliyyə vəsaiti ayırmışdır. Misal olaraq, İnvestisiya və Kontrakt Hazırlığı Fondunu (Vəsaitinin 10 milyon funt sterlinqi Vətəndaş Cəmiyyət Ofisinin adından Sosial İnvestisiya Biznesi adlı qurum tərəfindən idarə olunur) göstərə bilərik. Bu fond yeni investisiya formalarının təhlükəsizliyini təmin etmək və ictimai xidmət müqavilələrini qazanmaq üçün sosial müəssisələrin daha yaxşı təzhiz olunması məqsədini güdür. 
• Bacarıqların inkişaf etdirilməsi üçün hökumət ictimai müqavilələrlə işləməyə hazır olmaqda sosial müəssisələrə kömək edən İnvestisiya və Müqavilə Hazırlığı Fondunu təsis etmişdir. Bu məqsədlə hökumət tərəfindən yaradılan digər fond Sosial İnkubator Fondudur. Bu fond sosial inkubatorlara grantlar verir və inkubasiyaya daha çox yardım göstərmək və yeni inkubatorları bazara cəlb etməklə, sosial müəssisələrin startap layihələrinin sosial investisiya bazarına daxil olmasına yardım edir.

Sosial sahibkarlığa dövlət dəstəyi sahəsində xarici ölkələrin təcrübəsi 

(Cənubi Koreya)

• 2016-cı ildə Sosial Müəssisələrə Yardım haqqında Qanunu qəbul etməklə, Cənubi Koreya bu addımı atan bir neçə Asiya ölkəsindən biri olmuşdur. Bu qanunda qarşıya qoyulan məqsəd sosial xidmətləri genişləndirməklə vətəndaşların həyat səviyyəsini yaxşılaşdırmağa, sosial inteqrasiyaya və iş yerlərinin yaradılmasına töhfə verməkdən ibarətdir. Həmin qanuna görə kooperativlər, ictimai korporasiyalar, qeyri-kommersiya təşkilatları və sosial rifah korporasiyalarına Məşğulluq və Əmək Nazirliyi tərəfindən sosial müəssisələr kimi sertifikatlar verilə bilər. 
• Smayl Mikrokredit Bank Fondu (Smile Microcredit Bank Foundation) və Kiçik Biznes Korporasiyası adlı təşkilatlar sertifikatı olan sosial müəssisələrə istiqrazlar təklif edir. Bu istiqrazlar illik 3-4,5% faiz olmaqla, 5-8 il müddətinə verilir. İstiqrazın maksimum məbləği 4.5 milyon von (1 KRW = 0.0009168 USD) təşkil edir. Bundan başqa, Regional Credit Zəmanəti Fondu və KODİT Kredit Zəmanəti Fondu kimi qurumlar ümid verən sosial müəssisələrin borclarının ödənilməsi üçün kredit zəmanətini təmin edirlər.
• Sosial Müəssisə Akademiyası sosial sahibkarların idarəçilik bacarıqlarının artırılması üçün treninqlər keçirir. Koreya Sosisal Sahibkarlığın İnkişafı Agentliyi, həmçinin, sosial müəssisəıər arasında yarışlar keçirməklə, onları mükafatlandırır, yaradıcı sosial müəssisələrə investorlarla əlaqə qurmaqda və professional məsləhətlər almaqda yardım göstərir, eləcə də startap layihələrinin xərclərini ödəmək üçün subsidiyalar verir (real qiymətləndirmə aparmaqla, bu subsidiyaların məbləği 50 milyon von civarında ola bilər). 
• Koreya Sosisal Sahibkarlığın İnkişafı Agentliyi informasiya və şəbəkənin təşkili ilə bağlı da zəruri addımlar atır. Buna misal olaraq Sosial Müəssisə Həftəsi, Sosial Müəssisə Günü Mərasimi və həftəlik görüşlər kimi tədbirləri göstərmək olar. Bu tədbirlərdə sosial müəssisələri təmsil edən səhmdarlar, hökumətin və özəl şirkətlərin nümayəndələri bir araya gəlməklə, şəbəkələr qurmaq və sosial müəssisələrin müstəqil idarə olunmasını əks etdirən qiymətləndirmə hesabatları ilə bağlı informasiya mübadiləsi aparmaq imkanı əldə edirlər.

Sosial sahibkarlığa dövlət dəstəyi sahəsində xarici ölkələrin təcrübəsi 

(Latviya)

• 2017-ci ildə Latviyada sosial sahibkarlıq üçün əlverişli şəraitin yaradılmasına yönəlik “Sosial sahibkarlıq haqqında” qanun qəbul edildi. Qanun 2018-ciilin aprelində qüvvəyə minib. Bununla yanaşı Sosial İnkişaf Nazirliyi 2022-ci ilədək ümumi məbləği 12 milyon avro təşkil edəcək yeni sosial sahibkarlığa dəstək proqramı başladıb. Qanuna əsasən, Latviyada sosial müəssisələrin yaradılmasında məqsəd sosial problemlərin həllidir (pozitiv sosial məqsəd). Sosial müəssisə meyarları aşağıdakılardır: 
• Zəruri mal və xidmətlər istehsal edən bazar iştirakçısıdır; 
• əldə edilən mənfəət sosial məqsədlərə nail olmaq üçün yenidən investisiya olunur; 
• muzdlu işçiləri var; 
• məqsədli qrupların nümayəndələri – evsizlər, işsizlər və ya fiziki və zehni qüsurları olan şəxslər işə götürülür və ya götürülmələri planlaşdırılır.

Azərbaycanda sosial sahibkarlıq

• Azərbaycanda sosial sahibkarlıqla bağlı yetərli məlumatlılıq yoxdur. Yalnız son illərdə bu sahədə təşəbbüslər artmaqdadır. 
• Sosial sahibkarlıqla bağlı ayrıca qanunvericilik aktı olmadığından bu və ya digər təşkilatın fəaliyyətinin sosial sahibkarlıq kimi qiymətləndirilməsi çətindir. Buna baxmayaraq, mövcud beynəlxalq təcrübəyə əsaslanaraq bir sıra təşəbbüsləri sosial sahibkarlıq nümunələri hesab etmək mümkündür.

Mövcud qanunvericilik

• «Məşğulluq haqqında» AR Qanunu sosial müəssisəni sosial müdafiəyə xüsusi ehtiyacı olan və işə düzəlməkdə çətinlik çəkən şəxslərin məşğulluğunun təmin olunması üçün yaradılan ixtisaslaşdırılmış hüquqi şəxs kimi nəzərdə tutur. 
• “Sosial müəssisələrin və kvotadan əlavə iş yerlərinin Standartları”nın təsdiq edilməsi haqqında AR Nazirlər Kabinetinin Qərarı (17 mart 2020-ci il) sosial müəssisə meyarı kimi aşağıdakıları müəyyənləşdirir: 

        - işçilərin orta illik sayını; 

        - şəxslərə məşğulluq imkanlarının artırılması üçün iş yerində təlim, o cümlədən peşəyönümü və                peşəhazırlığı istiqamətində məsləhət xidmətlərinin göstərilməsi; 

        - şəxslərin peşə-əmək reabilitasiyası ilə bağlı tədbirlərin həyata keçirilməsi.

Sosial sahibkarlığın inkişafına istiqamətlənmiş ümumi təkliflər

• Sosial sahibkarlıqla bağlı təkmil normativ-hüquqi bazanın formalaşdırılması; 
• Sosial müəssisələrin sertifikatlaşdırılması; 
• Sosial sahibkarlar üçün güzəştlərin (kreditlər, sahələrin icarəsi, kommunal xidmətlərin ödənilməsi,), o cümlədən vergi güzəştlərinin müəyyənləşdirilməsi; 
• Sosial sahibkarlığın dəstəklənməsi üçün xüsusi institutların yaradılması; 
• Sosial sahibkarlığın inkişafı üzrə məqsədlərin və uyğun tədbirlərin dövlət proqramlarına, yol xəritələrinə daxil edilməsi və ya ayrıca proqramların qəbul edilməsi;

Sosial sahibkarlığın inkişafına istiqamətlənmiş ümumi təkliflər

• Sosial sahibkarlıq-dövlət-özəl sektor əməkdaşlığının gücləndirilməsi;
• Sosial sahibkarlara dövlət satınalmalarında iştirak üçün daha əlverişli imkanların yaradılması;
• Sosial sahibkarların bacarıqlarının artırılması üzrə xüsusi proqramların həyata keçirilməsi;
• Sosial sahibkarlıqla bağlı məlumatlılığın artırılması, ideyanın KİV və sosial şəbəkələr vasitəsilə populyarlaşdırılması.

Təqdim etdi: Abil Bayramov